Dbając o sportowców i będąc osobami z ich otoczenia (członkiem rodziny, kręgu znajomych, zespołu, czy sztabu szkoleniowego), naszym zadaniem nigdy nie jest diagnozowanie, ale słuchanie, towarzyszenie i wspieranie.

“Pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności” brzmi definicja zdrowia według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization; WHO, 2014). Natomiast w odniesieniu do samego zdrowia psychicznego, WHO zwraca szczególną uwagę na umiejętność realizacji własnego potencjału, radzenia sobie z sytuacjami stresowymi i bycia zdolnym do produktywnej pracy. Warto więc zauważyć, że to, co potocznie rozumiemy jako zdrowie, trudno jest zamknąć na jednym kontinuum, ciągnącym się od choroby do samego zdrowia właśnie. Zgodnie z ideą zaczerpniętą z psychologii pozytywnej – brak negatywów (symptomów zaburzeń lub objawów choroby) nie jest równoznaczny ze zdrowiem, ani, tym bardziej, z wysokim poziomem poczucia szczęścia. Perspektywa dwóch kontinuów staje się coraz bardziej popularna (Keyes, 2002; Iasiello i Van Agteren, 2020) i będzie nam towarzyszyć w niniejszym cyklu artykułów.

W poprzednim artykule opisywaliśmy badania, które pokazywały, że poziom występowania zaburzeń zdrowia psychicznego wśród sportowców jest zbliżony lub nawet wyższy niż w populacji ogólnej (około 20% osób doświadczyła zaburzeń zdrowia psychicznego w ostatnim roku, a ponad 30% doświadcza ich przynajmniej raz w życiu) (Steel i inni, 2014; Gouttebarge i inni, 2019). I to mimo dobrze udokumentowanej roli aktywności fizycznej, jako czynnika ochronnego przed rozwojem zaburzeń zdrowia psychicznego (Singh i inni, 2023), co wskazuje na istnienie wielu dodatkowych trudności i stresorów związanych z funkcjonowaniem w świecie sportu wyczynowego (Arnold i Fletcher, 2012, Rice i inni 2016; Brown i inni 2017).

Znając te alarmujące dane, warto podkreślić ważne rozróżnienie. Pisząc o symptomach zaburzeń zdrowia psychicznego mamy na myśliprzede wszystkim negatywne wzory i schematy związane z myśleniem, emocjami lub zachowaniem, które obciążają dodatkowym stresem i/lub utrudniają funkcjonowanie (w tym także wykonanie sportowe) (Hong i inni, 2020). Występowanie poszczególnych symptomów wcale nie musi jednoznacznie wskazywać na zaburzenia – w diagnozie klinicznej, prowadzonej przez odpowiednio wykwalifikowanego psychiatrę kluczowe znaczenie ma zazwyczaj intensywność i długość utrzymywania się objawów oraz ich współwystępowanie. Trzeba więc z całą stanowczością podkreślić, że dbając o sportowców i będąc osobami z ich otoczenia (członkiem rodziny, kręgu znajomych, zespołu, czy sztabu szkoleniowego), naszym zadaniem nigdy nie jest diagnozowanie, ale słuchanie, towarzyszenie i wspieranie.

Czasami najlepszym sposobem wsparcia może stać się pomaganie w rozpoznawaniu i nazywaniu symptomów zaburzeń zdrowia psychicznego oraz w poszukiwaniu profesjonalnego wsparcia. Kiedy? Gdy te objawy utrzymują się i przeszkadzają w funkcjonowaniu i/lub wpływają na poziom wykonania sportowego. Jako że lepsze zrozumienie zaburzeń zdrowia psychicznego i powiązanych z nimi symptomów jest jednym z czynników pomagających zawodnikom w podjęciu decyzji, by zacząć korzystać z profesjonalnego wsparcia (Castaldelli-Maia i inni, 2019) – w tabeli 1 opisujemy najczęściej występujące zaburzeń zdrowia psychicznego i powiązane z nimi symptomy.

Tabela 1. Rodzaje zaburzeń zdrowia psychicznego i ich częste symptomy

* zaburzenia związane z nadmiernym spożywaniem alkoholu i/lub innych substancji psychoaktywnych mogą być nieadaptacyjnymi sposobami prób radzenia sobie z innymi zaburzeniami i same w sobie być ich symptomami.

Poza opisanym w tabeli 1, zbiorem najczęściej badanych i najszerzej występujących zaburzeń zdrowia psychicznego, warto również wspomnieć o innych trudnościach, z którymi mogą zmagać się zawodnicy i zawodniczki. Zacznijmy od zespołu stresu pourazowego (znanego również jako post-traumatic stress disorder; PTSD), powstającego w wyniku reakcji na traumę/wydarzenie skrajnie stresujące (np. wypadek). Jego objawami są zazwyczaj napięcie lękowe, flashbacki, koszmary i pojawiające się gwałtownie i mimowolnie wspomnienia traumatycznego wydarzenia oraz poczucie bezradności i wyczerpania. Innym przykładem jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (attention deficit hyperactivity disorder; ADHD). Do jego przejawów należą trudności z kontrolą uwagi, w tym impulsywność i nadpobudliwość ruchowa, a także ciągłe przeskakiwanie z jednej aktywności do drugiej i kolejnej, zanim wcześniejsze zadania zostaną ukończone. Kolejnym problemem wartym wspomnienia jest uzależnienie od hazardu. Do jego przejawów należą obsesyjna potrzeba i przymus grania oraz niemożliwość kontroli/zaprzestania gry. Próbom ograniczenia hazardu towarzyszyć mogą nerwowość, drażliwość, czy złość, a samemu problemowi może towarzyszyć kłamstwo i zagrożenie relacji z ważnymi osobami.

Na sam koniec warto wspomnieć o najbardziej alarmujących objawach zaburzeń zdrowia psychicznego – myślach samobójczych i chęci zrobienia sobie krzywdy. Dla zrozumienia skali zjawiska posłużmy się danymi z badań obejmujących wszystkie przyczyny zgonów amerykańskich sportowców na poziomie studiów w latach 2002-2022. Przyczyną aż 12% z nich (prawie 130) były samobójstwa. Dodatkowo, w tym okresie ich częstotliwość zwiększała się, stając się drugą z najczęstszych przyczyn zgonów (Whelan i inni, 2024). Jest więc niezwykle ważnym, by każda osoba z otoczenia sportowca wiedziała, że komunikowanie zamiaru wyrządzenia krzywdy sobie lub innym, a także mówienie o poczuciu beznadziejności lub przytłoczeniu tak wielkim, że nie pozwala funkcjonować, nie mogą być bagatelizowane – powinny stać się podstawą do natychmiastowego udzielenia wsparcia i poszukiwania profesjonalnej pomocy.

Pozostaje więc pytanie – w jaki sposób pomagać? Oczywiście odpowiedź na nie będzie zależała od relacji, jaką mamy z zawodnikiem, naszej i jego/jej osobowości, a także roli jaką pełnimy (członek rodziny, członek zespołu, trener). Na szczęście, istnieje kilka dobrych praktyk, z których możemy skorzystać niezależnie od tych czynników:

• Wysłuchaj zawodnika/zawodniczki – pozwól im opowiedzieć ich historię bez narzucania swojej interpretacji i rozwiązań,
• Pokazuj, że słuchasz i że jesteś z nimi tu i teraz, aby pomóc (a nie żeby ocenić),
• Bądź wyrozumiały i empatyczny – okaż to, używając prostych stwierdzeń typu:
  „Bardzo mi przykro, że tak się czujesz”, „Cieszę się, że mi o tym powiedziałeś/aś.”, „Jestem tu z Tobą”.

Zastanów się też, jakie zmiany w otoczeniu i środowisku zawodnika/zawodniczki mogą być potrzebne, by ich odpowiednio wspierać – zobacz w nim/niej nie sportowca a człowieka i postaraj się w pierwszej kolejności wesprzeć właśnie człowieka. Rozważ też skonsultowanie swoich obserwacji z innymi osobami z otoczenia zawodnika (pamiętając jednak o tym, by nie naruszać prawa do autonomii). Wspieraj w poszukiwaniu odpowiednich możliwości profesjonalnej pomocy. Pamiętaj też, że jednym z Twoich bardzo ważnych zadań jest zadbanie o własny dobrostan psychiczny.

Więcej o tym jak rozpoznawać symptomy zaburzeń i wspierać zawodników i zawodniczki możesz przeczytać w materiałach przygotowanych przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski: https://olympics.com/athlete365/mentally-fit/mentallyfit-toolkit-resources/.

Zachęcamy również do lektury podręcznika na temat zdrowia psychicznego (również opracowanego przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski): https://olympics.com/athlete365/app/uploads/2021/06/BJSM-SMHRT-1-Athlete365-2020-102411.pdf`