Większość badań nad wczesną specjalizacją sportową koncentruje się na sportach zespołowych. Mniej badań jest poświęconych wczesnej specjalizacji sportowej w sportach indywidualnych, a tych skupionych na zapasach jest niewiele – pisze Jan Godlewski, były trener kadry narodowej w zapasach kobiet

Dla dzieci ważniejsze jest, aby dać z siebie wszystko, niż wygrać lub przegrać!

Wprowadzenie

Badacze Wagnsson i Patriksson wskazują, że kariera sportowa trwa średnio 12 lat, co prawdopodobnie przyczynia się do tego, że ci, którzy wybiorą wczesną specjalizację, również wcześniej zrezygnują z konkretnego sportu. Wagnsson i Patriksson twierdzą, że potrzeba około 10 000 godzin treningu specjalizacyjnego, aby osiągnąć poziom mistrzowski w konkretnym sporcie. Naukowcy uważają jednak, że lepiej nie specjalizować się wcześnie, gdyż bardziej wszechstronne uczestnictwo w sporcie i uprawianie kilku dyscyplin w młodszym wieku z większym prawdopodobieństwem prowadzi do bardziej udanej kariery sportowej w przyszłości.

Jednocześnie utrzymują, że dopiero w starszym wieku młodzieńczym (14–16 lat) należy zacząć specjalizować się w jednym sporcie, a następnie zrealizować ok. 10 000 godzin wymaganych do osiągnięcia szczytowych umiejętności w swojej dyscyplinie. Niestety coraz więcej dzieci zaczyna specjalizację na wczesnym etapie. Wzrost ten prawdopodobnie jest spowodowany zainteresowaniem mediów, presją trenerów i rodziców.

Należy wziąć pod uwagę to, że dzieci w wieku do 11–12 lat nie mają umiejętności przewidywania, co stanie się w przyszłości i dlatego nie myślą o tym, jaki będzie wpływ wczesnej specjalizacji na ich kariery sportowe w przyszłości. Wiele organizacji medycyny sportowej zaleca uczestnictwo w kilku sportach do czasu dojrzewania fizycznego, nie zalecając specjalizacji w jednej dyscyplinie. Należy więc powstrzymać młodych adeptów sportu i szkoleniowców przed zbyt wczesnym przechodzeniem do specjalizacji.

Powinno się wykorzystać początkowe uczestnictwo w różnych sportach na doskonalenie umiejętności fizycznych, psychicznych i społecznych, niezbędnych do późniejszej skutecznej specjalizacji w jednym sporcie. W niektórych dyscyplinach sportowych, takich jak gimnastyka czy łyżwiarstwo figurowe, zaleca się specjalizację we wczesnym okresie dojrzewania (12–14 lat), w sportach drużynowych, sportach walki czy golfie specjalizację należy rozpoczynać średnio w wieku 15–17 lat. Natomiast w sportach wytrzymałościowych specjalizację można rozpocząć nawet w późnym okresie dojrzewania (18–20 lat).

1. Czy zapasy są odpowiednim sportem dla dzieci?

Będąc trenerem wielokrotnie pytano mnie, czy zapasy są odpowiednim sportem dla dzieci. Zawsze odpowiadałem zdecydowanie, że tak, ponieważ trening zapaśniczy prowadzony zgodnie z zasadami obowiązującymi na tym etapie rozwoju fizycznego i psychicznego przy użyciu odpowiednich środków treningowych wszechstronnie wpływa na rozwój dziecka.

Przyczynia się do podnoszenia jego wydolności oraz ogólnej sprawności fizycznej.

Oprócz tego zapasy dają doskonałe podstawy motoryczne i psychiczne do uprawiania innych dyscyplin sportu.

Ćwiczenia zapaśnicze prowadzone z odpowiednią intensywnością kształtują koordynację ruchową, zręczność, wytrzymałość, siłę i czucie mięśniowe. Angażują duże grupy mięśniowe, kształtują system nerwowy, adaptację na zmęczenie, odwagę i pewność siebie.

Zapasy poprzez trening kształtują silną psychikę, dyscyplinę, kreatywność, konsekwencję w dążeniu do celu i wiarę we własne siły. Kształtują upór i wytrwałość, powodują sytuacje w których występuje zmaganie się z własnymi słabościami – bólem, niewygodą i zmęczeniem.

Zapasy są bardzo popularne w USA, które jest potęgą w wielu dyscyplinach sportu, znajdują się w programach nauczania w szkołach podstawowych, są popularne w szkołach średnich i na uniwersytetach.

Rozgrywki drużynowe na wszystkich wymienionych szczeblach, cieszą się niezwykłą popularnością i gromadzą bardzo liczną widownię. Finały rozgrywek odbywają się w wielkich obiektach i mają spektakularną oprawę.

Obecna koncepcja rozwoju zapasów lansowana przez Międzynarodową Federację Zapaśniczą (UWW) niejako wymusza wczesne rozpoczęcie treningu specjalistycznego, pomimo badań wielu specjalistów, którzy potwierdzili tezę, że wcześniejsza specjalizacja nie jest korzystna w kontekście uzyskiwania wybitnych wyników sportowych w grupie seniorów

Są również bardzo popularne w krajach powstałych po rozpadzie Związku Sowieckiego, a także w Skandynawii, Turcji oraz praktycznie we wszystkich krajach azjatyckich.

Zapasy należą do dyscyplin sportowych, które dają szansę na rywalizację wszystkim dzieciom dziewczętom i chłopcom, niezależnie od warunków fizycznych.

2. Optymalny wiek na rozpoczęcie treningu w zapasach

Według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej wiek rozpoczęcia uprawiania różnych dyscyplin sportu przedstawia się następująco:

Do ukończenia 6 roku życia: Wszystkie dyscypliny sportu oparte na naturalnych formach ruchów formie gier i zabaw ruchowych.

Od ukończenia 6 roku życia: Dyscypliny sportu oparte na naturalnych formach ruchu, rozwijające koordynację ruchu, które nie przeciążają wybiórczo układu ruchu.

Od ukończenia 8 roku życia: Dyscypliny sportu rozwijające oprócz zwinności także szybkość i dynamikę ruchu.

Od ukończenia 10 roku życia: Dyscypliny sportu rozwijające wytrzymałość i siłę.

Od ukończenia 13 roku życia: Dyscypliny sportu, w których wprowadza się pełny zakres wytrzymałościowy.

Od ukończenia 15 roku życia: Dyscypliny sportu, w których wprowadza się w pełnym zakresie ćwiczenia statyczne i ćwiczenia siłowe.

Zapasy praktycznie nie mają określonych ograniczeń, jeżeli chodzi o wiek rozpoczęcia treningu, pod warunkiem, że będzie prowadzony zgodnie z obowiązującymi zasadami rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka. Zdarzają się przypadki, gdy zawodnicy rozpoczynają trening stosunkowo późno, bo w wieku 15–17 lat i osiągają wysokie wyniki. Jednak według statystyk takie przypadki obecnie są raczej wyjątkiem od reguły. Zdaniem większości trenerów ćwiczenia przygotowujące do zapasów można zaczynać wcześnie. Za optymalny wiek rozpoczęcia uważa się 9–10 lat, pod warunkiem, że trening prowadzony będzie metodycznie, zgodnie z zasadami rozwoju fizycznego i psychicznego na tym etapie szkolenia. Podczas treningu przyszli zapaśnicy opanowują zasady ogólnego treningu fizycznego głównie w formie ćwiczeń gimnastycznych i akrobatycznych, nauki bezpiecznego padania oraz innych umiejętności, niezbędnych do bezpiecznego i efektywnego nauczania techniki i taktyki oraz prowadzenia walki w zapasach.

Niestety system organizacyjny Światowej Federacji Zapaśniczej (UWW) wymusza wczesne, zbyt intensywne szkolenie poprzez organizowanie mistrzostw świata i kontynentów kadetów 15–17 lat oraz mistrzostw kontynentów w jeszcze młodszych kategoriach wiekowych. W związku z tym obecna koncepcja rozwoju zapasów lansowana przez Międzynarodową Federację Zapaśniczą (UWW) niejako wymusza wczesne rozpoczęcie treningu specjalistycznego, pomimo badań wielu specjalistów, którzy potwierdzili tezę, że wcześniejsza specjalizacja nie jest korzystna w kontekście uzyskiwania wybitnych wyników sportowych w grupie seniorów.

Już w latach osiemdziesiątych poprzedniego stulecia wybitni specjaliści najlepszych wówczas reprezentacji zapaśniczych ZSRR (G. Tumanian) czy Bułgarii (T. Todorov, J. Kilimpirov) potwierdzili tezę, że zbyt wczesne rozpoczęcie specjalizacji nie jest korzystne i przytaczają starą rzymską zasadę „Śpiesz się powoli”. Na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce (A. Głaz, W. Starosta) stwierdzono, że większość naszych wybitnych zawodników zaczynała uprawianie zapasów od 13 roku życia i później. Wczesna specjalizacja nie może być wzorowana na modelu szkolenia dorosłych zawodników. Zajęcia powinny być dostosowane do możliwości fizycznych i psychicznych zgodnych z wiekiem rozwoju biologicznego młodego organizmu. Zajęcia muszą być atrakcyjne i urozmaicone, zawierające różnorodne środki treningowe.

Dla dzieci w wieku 12–13 lat głównym celem jest nauczanie i przyswojenie ćwiczeń i nawyków, przygotowujących do zapasów w postaci dużej ilości ćwiczeń ogólnorozwojowych, gier i zabaw z mocowaniem, ćwiczeń bezpiecznego padania i asekuracji. Na etapie młodzika w wieku 14–15 lat w treningu należy stosować ćwiczenia ogólne i ukierunkowane zbliżone strukturą do ćwiczeń specjalistycznych oraz podstawowych umiejętności technicznych ze szczególnym akcentem na poprawność wykonania oraz na jakość i dokładność ruchów. Nie jest możliwe odnoszenie sukcesów i uzyskiwanie wybitnych wyników sportowych we wszystkich grupach wiekowych. Sukcesy w grupie seniorów gwarantuje systematyczna i planowa realizacja wieloletniego procesu szkolenia oraz umiejętnego i z dużym wyczuciem i cierpliwością prowadzenia wczesnej specjalizacji.

3. Pozytywne aspekty uprawiania zapasów przez dzieci

Wbrew panującym stereotypom zapasy są dla dzieci jedną z najbardziej ogólnorozwojowych dyscyplin sportowych. W niektórych krajach przyjmowane są do klubów zapaśniczych dzieci już w wieku 5–6 lat. Według profesjonalnych trenerów zapasy mogą być właściwym sportem dla każdego dziecka. Jednakże psycholodzy sportu nie zalecają uprawiania tego sportu dla dzieci które czują się niekomfortowo w bliskiej interakcji, a także skłonnych do „wolniejszych” dyscyplin, ponieważ ta dyscyplina charakteryzuje się dużą dynamiką i szybkością reakcji.

Zapasy wymagają harmonijnie rozwiniętego układu mięśniowego, chroniącego przed kontuzjami oraz wysokiego poziomu wytrzymałości. Tworzą dobrą podbudowę dla każdej dyscypliny sportu. Poprawiają procesy metaboliczne układu pokarmowego i całego organizmu, co przyczynia się do utraty zbędnej masy ciała i ukształtowania estetycznej atletycznej sylwetki. Podczas treningu zapaśniczego wzmacniana jest odporność dziecka, formuje się układ sercowo-naczyniowy i oskrzelowo-płucny, ponieważ w zapasach dzieci uczą się prawidłowego oddychania, potrzebnego do kształtowania wytrzymałości specjalnej, niezbędnej do późniejszych maksymalnych obciążeń występujących podczas walki. Obok kształtowania cech fizycznych, ćwiczenia zapaśnicze modelują cechy psychomotoryczne i sensomotoryczne, takie jak: szybkość reakcji, orientacja, umiejętność oceny sytuacji i podejmowania właściwych decyzji. Formują także wytrwałość i silną wolę. Chociaż zapasy są sportem indywidualnym, to wspólny wysiłek podczas treningu sprzyja przyjaznej rywalizacji i pozytywnych relacji z rówieśnikami. Współdziałanie w grupie i drużynie z kolegami, którzy są zarówno rywalami, jak i przyjaciółmi, sprzyja zachowaniom empatycznym i synergii zespołowej, a więc procesowi socjalizacji dzieci i młodzieży.

4. Bezpieczeństwo zdrowia

Ćwiczenia stosowane w treningu zapaśniczym są bezpieczne, prowadzą do wzrostu praktycznie wszystkich zdolności motorycznych. W wielu krajach (Skandynawia) zapasy są jednym ze sportów o najniższej kwocie ubezpieczenia, obok tenisa stołowego. Ponadto w większości krajów, mimo tysięcy uczestniczących w zawodach sportowych w zapasach bardzo rzadko dochodzi do poważnych kontuzji.

Zapasy, pomimo że są sportem kontaktowym, nie należą do dyscyplin o wysokim ryzyku kontuzji. W naszej dyscyplinie nie występują bolesne dźwignie i duszenia, jak w judo czy kopnięcia i uderzenia, jak w różnych odmianach karate czy boksie. Kontuzje najczęściej spowodowane są niewłaściwie metodycznie dobranymi ćwiczeniami lub przeciążeniami związanymi ze zbyt dużą intensywnością i objętością treningów na wczesnym etapie szkolenia. W okresie dojrzewania zawodnicy mogą odczuwać spadek gibkości, koordynacji i równowagi, co nie tylko zwiększa ryzyko kontuzji, ale także wpływa na wyniki sportowe, powodując większy stres, niepokój i często nieuzasadnioną presję wywieraną na młodego sportowca.

Chociaż dzieci są na ogół bardziej odporne na kontuzje niż dorośli (z wyjątkiem przypadku wstrząśnienia mózgu), konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na jeszcze nieukształtowane cechy fizyczne. Bardzo ważne jest stosowanie odpowiedniej objętości i intensywności ćwiczeń oraz częstość udziału w zawodach, aby uniknąć urazów związanych z przeciążeniem fizycznym i psychicznym.

Dzieci wprowadzone w system treningowy wczesnej specjalizacji są o 70% do 93% procent bardziej narażone na obrażenia niż dzieci, które uprawiają wiele sportów w okresie dorastania.

Nie należy również zbyt szybko wracać do sportu po przebytych urazach z niepełną rehabilitacją, ponieważ może to skutkować przewlekłym bólem i dysfunkcją. Powoduje to wydłużony okres przerwy od sportu z powtarzającymi się urazami tych samych lub różnych części ciała.

Tak jak w każdym sporcie, także w zapasach istnieją przeciwwskazania do uprawiania tej dyscypliny. Należą do nich choroby układu nerwowego, takie jak nerwica wegetatywna, padaczka i inne choroby psychiczne. Przeciwwskazaniem do treningów zapaśniczych i udziału w rywalizacji są również choroby układu sercowo-naczyniowego, układu oddechowego a także zaburzenia układu krwionośnego. Uprawianie zapasów uniemożliwiają również wrodzone wady narządu ruchu, skolioza trzeciego stopnia, zniekształcające zapalenie stawów, kręcz szyi i inne choroby ortopedyczne. Badania wskazują, że 50% więcej urazów występuje u młodych sportowców, którzy uczestniczą tylko w jednym sporcie, tak więc jedną z podstawowych przyczyn urazów występujących u dzieci jest wczesna specjalizacja.

Dzieci wprowadzone w system treningowy wczesnej specjalizacji są o 70% do 93% procent bardziej narażone na obrażenia niż dzieci, które uprawiają wiele sportów w okresie dorastania. Wskaźniki obrażeń związanych z przednimi więzadłem krzyżowym (ACL), uszkodzeniem ścięgien lub więzadła i bólem kolana są większe dla dzieci które zbyt wcześnie rozpoczęły specjalizację. Zapaśnicy, którzy byli objęci wczesną specjalizacją, doznają więcej poważniejszych obrażeń niż ci, którzy rozpoczęli specjalizację się w wieku 12 lat lub starszym.

Trenerzy i rodzice powinni wziąć pod uwagę ryzyko obrażeń u tych dzieci, które zaczynają trening w młodym wieku i uwzględniać ten fakt w wieloletniej strategii szkoleniowej, do której należą następujące zagadnienia:

– Głównym celem wczesnego wszechstronnego etapu szkolenia jest długofalowy rozwój fundamentu fizycznego, ruchowego i psychicznego dziecka, który tworzy szansę na stanie się w przyszłości zawodnikiem wysokiej klasy. To nie może być wola osiągnięcia małowartościowego, bieżącego sukcesu przez młodocianego sportowca.

– Ważne jest właściwe wykorzystanie okresów sensytywnych w rozwoju poszczególnych cech motorycznych dla młodego sportowca, które są podstawą do bezpiecznego rozpoczęcia treningu specjalistycznego.

– Negatywnym elementem dla młodego sportowca są monotonne treningi, zbyt częste starty, a także bezcelowa i niczym nieuzasadniona koncentracja na zwycięstwie, skutkować to może spadkiem zainteresowania dyscypliną i brakiem motywacji do dalszego uczestnictwa w sporcie. Zagrożeniem zbyt wczesnej specjalizacji jest także zwiększone ryzyko pojawienia się kontuzji, na skutek przeciążenia źle zaplanowanym treningiem, które w konsekwencji mogą definitywnie przekreślić karierę sportową.

5. Konsekwencje wczesnej specjalizacji

Właściwie nie ma precyzyjnej definicji specjalizacji sportowej. Jedna z trafniejszych definicji opisuje specjalizację sportową jako całoroczny trening w jednej dyscyplinie sportu z wyłączeniem innych dyscyplin sportowych i innych zajęć pozasportowych.

Wczesna specjalizacja sportowa została zdefiniowana jako „intensywny rok (ponad 8 miesięcy treningu) w jednym sporcie z wyłączeniem innych sportów”.

Wczesna specjalizacja stanowi obecnie problem w wielu dyscyplinach sportu i posiada tendencję wzrostową na skutek zwiększającego się uczestnictwa dzieci i młodzieży w sporcie, w nadziei na sukces w komercyjnym sporcie wyczynowym, te czynniki powodują zbyt wczesną profesjonalizację sportu młodzieżowego.

Różne źródła podają często sprzeczne teorie na temat wpływu wczesnej specjalizacji na przyszłe wyniki i kariery wybitnych sportowców wyczynowych.

W większości literatura zagraniczna opisuje negatywne doświadczenia z wczesnej specjalizacji sportowej, które często prowadziły do wczesnego wypalenia psychicznego i zwiększonego ryzyka urazów młodych zawodników.

Innego zdania są członkowie Amerykańskiego Towarzystwa Ortopedycznego Medycyny Sportowej (Earle Sport Konsensus Specjalizacyjny AOSSM), którzy twierdzą, że nie ma dowodów wskazujących na to, że wstrzymanie młodego zawodnika od wczesnej specjalizacji ogranicza go w perspektywie długoterminowego sukcesy sportowego.

Przyjmuje się, że średni wiek specjalizacji sportowej dla wybitnych sportowców wyczynowych wynosi około 14 lat, a więc kiedy młody człowiek jest na etapie wczesnego okresu dojrzewania. Według Światowej Organizacji Zdrowia okres dojrzewania występuje między 10 a 19 rokiem życia i jest okresem przejściowym od dzieciństwa do dorosłości, mimo iż wiek w którym występuje ten etap życia, może się różnić w zależności od płci (dziewczęta zazwyczaj osiągają go wcześniej niż chłopcy).

Wczesny okres dojrzewania zwykle charakteryzuje się intensywnością uczestnictwa w sporcie, a także zwiększoną presją na specjalizację sportową. Tak więc specjalizacja sportowa we wczesnym i średnim dzieciństwie staje się coraz bardziej powszechna. Podczas gdy większość ekspertów naukowców i trenerów jest zdania, że pewien stopień specjalizacji sportowej jest niezbędny do osiągnięcia poziomów elity sportu wyczynowego, istnieje dyskusja czy intensywny trening musi się rozpocząć we wczesnym dzieciństwie i z wykluczeniem innych sportów i czy takie postępowanie maksymalizuje potencjał sukcesu sportowego.

Istnieje obawa, że sportowa specjalizacja przed okresem dorastania może być szkodliwa dla młodego sportowca i mieć negatywne skutki w dalszej jego karierze sportowej.

Istotne jest że w przypadku większości sportów nie ma dowodów na to, że intensywne treningi i wczesna specjalizacja przed dojrzewaniem są konieczne do osiągnięcia wybitnych wyników w sporcie wyczynowym w przyszłości.

Jednocześnie wielokrotnie wykazywano, że ryzyko związane z wczesną specjalizacją sportową dotyczy wyższych wskaźników urazów, zwiększonego stresu psychiczny i „wypalenia” psychicznego sportem już w młodym wieku.

Jeżeli zgodzimy się z opinią, że pewien stopień specjalizacji sportowej jest niezbędny we wczesnym etapie treningu do rozwoju umiejętności na poziomie elity sportu wyczynowego, to jednak w przypadku większości sportów intensywny trening w jednym sporcie z wyłączeniem innych nie powinien być stosowany do okresu późnego dorastania.

Pozwala to najlepiej przewidzieć zakładany sukces sportowy przy jednoczesnym zachowaniu prewencji kontuzji, a także stresu i wypalenia psychicznego.

Niestety wczesna specjalizacja sportowa staje się coraz powszechniejszą strategią treningową z młodymi sportowcami.

W indywidualnych przypadkach racjonalnie prowadzona wczesna specjalizacja może odegrać ważną rolę, kiedy z wcześniejszego zainteresowania różnymi sportami młody sportowiec skupia się na dyscyplinie, do której ma szczególne predyspozycje.

Zestawienie graficzne pokazuje różnice w korelacji pomiędzy czasem rozwoju umiejętności i czasu dojrzewania dla dziewcząt i chłopców w wieku od 8 do 19 lat

Według badań dzieci, które zaczynają uprawiać sport przed ukończeniem ósmego roku życia, często mają rodziców lub rodzeństwo, którzy uprawiają ten sam sport. Średni wiek dziecka w rozpoczynaniu przyszłego głównego sportu wynosi 13 lat, ale decyzja o zajęciu się sportem wyczynowo u chłopców ma miejsce dopiero w około 17 roku życia. Dziewczęta mają tendencję do uczestnictwa w zawodach wysokiej rangi wcześniej niż chłopcy. Według badań prawie trzy czwarte zapaśników ma w rodzinie kogoś, kto uprawiał zapasy, podczas gdy jedna trzecia nie ma członka rodziny ani krewnego, który uprawiał ten sport. Można to powiązać z badaniem, że bliskość kulturowa jest ważna dla rozwoju dzieci w sporcie.

Literatura:

• 1. Cazorla Georges – Programation et periodisation de l’entraiment 2005
• 2. PMC prawa autorskie – Specjalizacja sportowa młodych sportowców
• 3. Rekomendacja Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej – Wiek rozpoczęcia treningów
• 4. USA Wrestling Federation – Zapasy wolne dla dzieci
• 5. W. Starosta, A. Głaz – Elementy doboru i selekcji w zapasach – Instytut Sportu – Warszawa
• 6. Fahlström i in., 2015; Eriksson, 2001- Sport młodzieżowy: pozytywny i negatywny wpływ na młodych sportowców
• 8. C. McDonald, J. Deitch i Ch. Bush – Wczesna specjalizacja sportowa u elitarnych zapaśników