Zawodniczki trenujące wyczynowo są specyficzną grupą, szczególnie narażoną na stres i niepokój związany z intensywnymi treningami i rywalizacją, co może predysponować je do częstszego odczuwania objawów napięcia przedmiesiączkowego.

Wprowadzenie

Zespół napięcia przedmiesiączkowego (ang. Premenstrual syndrome, PMS) to grupa objawów psychicznych i fizycznych, które występują w fazie lutealnej cyklu menstruacyjnego. Do najczęściej wymienianych objawów należy m.in. tkliwość piersi, wahania nastroju, poirytowanie, niepokój, wzdęcia [1]. PMS został zaklasyfikowany jako choroba zgodnie z kryteriami ICD-10. Pojedyncze objawy PMS o różnym natężeniu występują u większości kobiet w wieku rozrodczym, jednak u około 30% kobiet istotnie pogarszają one jakość życia, w tym również wpływają na efektywność wykonywanego treningu. Mimo licznych badań przyczyny występowania PMS nie zostały określone, a zatem dostępne metody leczenia farmakologicznego (m.in. doustne środki antykoncepcyjne) są wyłącznie objawowe. Dodatkowo nie wszystkie kobiety mogą stosować leczenie farmakologiczne ze względów zdrowotnych, gdyż może ono powodować niepożądane efekty, jak np. wzrost ryzyka zakrzepicy. W związku z powyższym poszukuje się alternatywnego podejścia, wolnego od wymienionych skutków ubocznych, jak stosowanie określonej diety lub aktywności fizycznej [2]. Problem PMS bywa marginalizowany zarówno przez same zawodniczki, lekarzy oraz trenerów. Wiele kobiet, mimo wyraźnie obniżonej jakości życia spowodowanej PMS, nie konsultuje swoich objawów z lekarzem. Z drugiej strony wśród wielu polskich lekarzy wciąż występuje przekonanie o braku konieczności leczenia PMS, a zatem objawy zgłaszane przez pacjentkę mogą zostać zlekceważone. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne nie sformułowało jak dotąd wytycznych odnośnie postępowania diagnostycznego i leczenia PMS, a zatem lekarze z Polski muszą opierać się na rekomendacjach zagranicznych towarzystw.

Aby lepiej zrozumieć specyfikę PMS i dalszą część artykułu, warto przypomnieć sobie kilka podstawowych faktów związanych z cyklem menstruacyjnym:

• Przyjmuje się, że trwa on średnio 28 dni (aczkolwiek u zdrowych kobiet jego długość waha się od 21 do 35 dni) i składa się z trzech głównych faz: folikularnej, owulacyjnej i lutealnej.
•  Dla każdej fazy charakterystyczny jest określony profil hormonów płciowych.
• Początkiem cyklu menstruacyjnego jest pierwszy dzień krwawienia miesiączkowego, które trwa zwykle 3–7 dni. Cykl menstruacyjny rozpoczyna faza folikularna, trwająca do około 13 dnia cyklu.
• W drugim tygodniu cyklu dochodzi do wzrostu stężenia estrogenów, przy czym najwyższy poziom osiągają na 36–48 h przed owulacją, która ma miejsce w połowie cyklu – 14 dzień.
• Po owulacji rozpoczyna się ostatnia faza, czyli faza lutealna, dla której charakterystyczne jest wysokie stężenie progesteronu – to właśnie w tej fazie cyklu mogą występować objawy PMS.
• Koniec fazy lutealnej i jednocześnie rozpoczęcie nowego cyklu (pierwszego dnia kolejnej fazy folikularnej) to rozpoczęcie kolejnego krwawienia miesiączkowego.

Występowanie zespołu napięcia przedmiesiączkowego

W stanowiskach różnych grup eksperckich istnieją pewne rozbieżności co do kryteriów diagnostycznych zespołu napięcia przedmiesiączkowego, jednak najczęściej przyjmuje się, że co najmniej jeden z wymienionych w Tabeli 1 objawów powinien być obecny w przynajmniej dwóch cyklach menstruacyjnych, nie wcześniej niż po 14 dniu cyklu. Objawy te powinny ustępować w trakcie czterech pierwszych dni krwawienia miesiączkowego i nie występować do co najmniej 13 dnia cyklu menstruacyjnego (w fazie folikularnej). Konieczne jest także wykluczenie innych chorób, które mogą powodować podobne objawy, jak na przykład depresji, stanów lękowych, chorób tarczycy i wielu innych [1].

Wyróżnia się także bardziej dotkliwą formę zespołu napięcia przedmiesiączkowego, czyli przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne (ang. Premenstrual Dysphoric Disorder, PMDD). Zarówno w przypadku przedmiesiączkowych zaburzeń dysforycznych, jak i zespołu napięcia przedmiesiączkowego, występują te same objawy, jednak w przypadku PMDD są one znacznie bardziej nasilone i większym stopniu obniżają jakość życia kobiet. Częstotliwość występowania PMS i PMDD w ogólnej populacji kobiet w wieku rozrodczym przedstawiono na Rycinie 1.

Leczenie zespołu napięcia przedmiesiączkowego

Ponieważ etiologia zespołu napięcia przedmiesiączkowego nie jest do końca poznana, dostępne metody leczenia dotyczą wyłącznie łagodzenia lub eliminowania objawów, natomiast nie prowadzą do usunięcia przyczyny zaburzeń [3]. Przed wdrożeniem leczenia zalecana jest co najmniej dwumiesięczna obserwacja cyklu menstruacyjnego wraz z prowadzeniem dziennika objawów. Zastosowane wcześniej leczenie może zamaskować objawy PMS, co uniemożliwi diagnozę, lub może doprowadzić do powstania nowego, niespecyficznego obrazu schorzenia, co z kolei utrudni diagnozę. Eksperci podkreślają istotną rolę holistycznego podejścia do leczenia pacjentek z PMS, najlepiej w ramach multidyscyplinarnego zespołu specjalistów, w skład którego wchodzi lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, ginekolog, psycholog lub psychiatra oraz dietetyk [4].

Metody leczenia PMS można podzielić na farmakologiczne, niefarmakologiczne oraz operacyjne. Leczeniem pierwszego wyboru jest postępowanie niefarmakologiczne, które obejmuje modyfikacje stylu życia (np. włączenie aktywności fizycznej, suplementacji określonych składników, unikanie stresu), terapię poznawczo-behawioralną oraz metody alternatywne (np. akupunktura i akupresura). Jeśli to nie przyniesie oczekiwanej poprawy, wdrażane jest leczenie farmakologiczne, a w skrajnych przypadkach leczenie operacyjne [3,5].

Aktywność fizyczna a zespół napięcia przedmiesiączkowego

Regularna aktywność fizyczna jest pomocna w osiągnięciu i utrzymaniu prawidłowej masy ciała, co jest istotnym czynnikiem zachowania zdrowia, w tym również prawidłowego funkcjonowania układu rozrodczego. Zbyt wysoka masa ciała i związane z nią nadmierne otłuszczenie, szczególnie w obszarze brzusznym, prowadzi do wzrostu poziomu estrogenów, insulinooporności, zaburzeń lipidowych, a w konsekwencji również do zaburzeń cyklu menstruacyjnego [6]. W badaniu interwencyjnym z udziałem 64 Tajwanek (w wieku od 20 do 45 lat) wykazano, że uczestnictwo w 12 tygodniowym programie zajęć jogi (ćwiczenia odbywały się raz w tygodniu, jedna sesja trwała 50 minut, w tym 5 minut przeznaczano na ćwiczenia oddechowe, 35 minut na praktykę jogi, a ostatnie 10 minut na relaks z medytacją) pozwoliło na istotne zmniejszenie dokuczliwości niektórych objawów napięcia przedmiesiączkowego [7]. Ta forma aktywności wpłynęła pozytywnie głównie na objawy fizyczne, jak tkliwość piersi, skurczowe bóle brzucha oraz „zimne poty” – uczestniczki deklarowały znacznie mniejsze nasilenie wyżej wymienionych objawów po interwencji.

Inni autorzy [8] wykazali, że interwencja w postaci 12-tygodniowego programu ćwiczeń aerobowych, które były prowadzone trzy razy w tygodniu (jedne zajęcia trwały 30 minut) sprawiła, że kobiety z grupy interwencyjnej w porównaniu do kobiet z grupy kontrolnej (bez interwencji) zgłaszały istotnie rzadziej takie objawy, jak ból głowy, mdłości, zaparcia, biegunki oraz obrzęki. W badaniu tym udział wzięło 70 kobiet w wieku 16–20 lat, w tym 35 zakwalifikowano do grupy kontrolnej, a 35 do grupy badanej. Ćwiczenia aerobowe mogą prowadzić do zmniejszenia stężenia aldosteronu, którego zwiększony poziom objawia się m.in. występowaniem obrzęków [9], czym autorzy częściowo tłumaczą uzyskane wyniki. Dodatkowo, ćwiczenia te powodują obniżenie poziomu reniny, a nadmierna aktywność układu renina–angiotensyna–aldosteron może skutkować bólami głowy, obrzękami i wzrostem masy ciała [10].

W opublikowanych jak dotąd badaniach aktywność fizyczna łagodziła głównie objawy fizyczne, natomiast Maged i wsp. [11] wykazali, że pływanie (zajęcia trzy razy w tygodniu po 30 minut przez trzy miesiące) złagodziło też objawy psychiczne. Po trzymiesięcznej interwencji kobiety z grupy badanej (n=35) istotnie rzadziej, niż kobiety z grupy kontrolnej (n=35, brak interwencji), zgłaszały takie dolegliwości, jak: niepokój, napięcie, depresyjny nastrój, zmęczenie. Aktywność fizyczna spowodowała również zmniejszenie tkliwości piersi oraz skurczowych bóli brzucha, natomiast nie wykazano jej wpływu na poirytowanie, bezsenność, płaczliwość, obrzęki i zachcianki żywieniowe.

Tabela 1. Najczęstsze objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego (na podstawie: Yonkers i O’Brien, 2008)

Objawy psychiczne	Objawy fizyczne
Wybuchy złości	Tkliwość piersi
Niepokój	Ból głowy
Dezorientacja	Ból mięśni i/lub stawów
Objawy depresyjne	Obrzęk kończyk
Poirytowanie	Wzdęcia
Wycofanie z życia społecznego	Wzrost masy ciała

Wyczynowy sport a zespół napięcia przedmiesiączkowego

Sprawa robi się bardziej skomplikowana u kobiet trenujących wyczynowo. O ile rekreacyjna, regularna aktywność fizyczna działa ochronnie na występowanie objawów, tak w przypadku wyczynowego treningu może być odwrotnie. Istnieją dane wskazujące, że zespół napięcia przedmiesiączkowego i związane z nim objawy dotyczą wielu zawodniczek różnych dyscyplin, a ponieważ niekiedy utrzymują się nawet do 14 dni, mogą istotnie wpływać na wyniki sportowe. Zawodniczki trenujące wyczynowo są specyficzną grupą, szczególnie narażoną na stres i niepokój związany z intensywnymi treningami i rywalizacją, co może predysponować je do częstszego odczuwania objawów napięcia przedmiesiączkowego. Występowanie objawów PMS u kobiet trenujących wyczynowo jest zróżnicowane w zależności od kraju, z którego pochodzi badanie: PMS dotyczył od 8,9% ([12]; Japonia) do 65,9% zawodniczek ([13]; Indie), natomiast PMDD dotyczyło od 1,3% ([12]; Japonia) do 13,1% ([14]; Polska). Brakuje reprezentatywnych danych dla populacji polskich zawodniczek (aktualnie trwają badania). Dodatkowo, w badaniach zwykle nie wyszczególnia się udziału kobiet z PMS w poszczególnych dyscyplinach (ze względu na małą liczebność reprezentantek różnych sportów analizowano całe grupy zawodniczek łącznie), a zatem ciężko powiedzieć czy istnieją dyscypliny szczególnie predysponowane do występowania PMS.

Podsumowanie

• Nie należy bagatelizować nasilonych objawów PMS u zawodniczek trenujących wyczynowo, ponieważ mogą one trwać nawet 10–14 dni i istotnie wpływać na proces treningowy i dyspozycyjność startową.
• O ile regularna, rekreacyjna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko występowania PMS, tak trening na poziomie wyczynowym może być czynnikiem predysponującym do występowania nasilonych objawów.
• W przypadku podejrzenia występowania PMS warto skonsultować się z lekarzem ginekologiem, który zdecyduje o wprowadzeniu modyfikacji stylu życia lub zaproponuje leczenie farmakologiczne.

Bibliografia

1.         Yonkers, K.A.; O’Brien, P.S.; Eriksson, E. Premenstrual Syndrome. The Lancet 2008, 371, 1200–1210, doi:10.1016/S0140-6736(08)60527-9.

2.         Yonkers, K.A.; Simoni, M.K. Premenstrual Disorders. Am. J. Obstet. Gynecol. 2018, 218, 68–74, doi:10.1016/j.ajog.2017.05.045.

3.         Ryu, A.; Kim, T.-H. Premenstrual Syndrome: A Mini Review. Maturitas 2015, 82, 436–440, doi:10.1016/j.maturitas.2015.08.010.

4.         Green, L.; O’Brien, P.; Panay, N.; Craig, M. Management of Premenstrual Syndrome: Green‐top Guideline No. 48. BJOG Int. J. Obstet. Gynaecol. 2017, 124, e73–e105, doi:10.1111/1471-0528.14260.

5.         Appleton, S.M. Premenstrual Syndrome: Evidence-Based Evaluation and Treatment. Clin. Obstet. Gynecol. 2018, 61, 52–61, doi:10.1097/GRF.0000000000000339.

6.         Orio, F.; Muscogiuri, G.; Ascione, A.; Marciano, F.; Volpe, A.; La Sala, G.; Savastano, S.; Colao, A.; Palomba, S. Effects of Physical Exercise on the Female Reproductive System. Minerva Endocrinol. 2013, 38, 305–319.

7.         Tsai, S.-Y. Effect of Yoga Exercise on Premenstrual Symptoms among Female Employees in Taiwan. Int. J. Environ. Res. Public. Health 2016, 13, 721, doi:10.3390/ijerph13070721.

8.         Mohebbi Dehnavi, Z.; Jafarnejad, F.; Sadeghi Goghary, S. The Effect of 8 Weeks Aerobic Exercise on Severity of Physical Symptoms of Premenstrual Syndrome: A Clinical Trial Study. BMC Womens Health 2018, 18, 80, doi:10.1186/s12905-018-0565-5.

9.         Prior, J.C.; Vigna, Y.; Sciarretta, D.; Alojado, N.; Schulzer, M. Conditioning Exercise Decreases Premenstrual Symptoms: A Prospective, Controlled 6-Month Trial. Fertil. Steril. 1987, 47, 402–408.

10.       Stoddard, J.L.; Dent, C.W.; Shames, L.; Bernstein, L. Exercise Training Effects on Premenstrual Distress and Ovarian Steroid Hormones. Eur. J. Appl. Physiol. 2006, 99, 27–37, doi:10.1007/s00421-006-0313-7.

11.       Maged, A.M.; Abbassy, A.H.; Sakr, H.R.S.; Elsawah, H.; Wagih, H.; Ogila, A.I.; Kotb, A. Effect of Swimming Exercise on Premenstrual Syndrome. Arch. Gynecol. Obstet. 2018, 297, 951–959, doi:10.1007/s00404-018-4664-1.

12.       Takeda, T.; Imoto, Y.; Nagasawa, H.; Muroya, M.; Shiina, M. Premenstrual Syndrome and Premenstrual Dysphoric Disorder in Japanese Collegiate Athletes. J. Pediatr. Adolesc. Gynecol. 2015, 28, 215–218, doi:10.1016/j.jpag.2014.07.006.

13.       Mukherjee, P.; Mishra, S.K.; Ray, S. Menstrual Characteristics of Adolescent Athletes: A Study from West Bengal, India [Menstrualne Karakteristike Kod Adolescentskih Sportašica: Studija Iz Zapadnog Bengala u Indiji]. Coll. Antropol. 2014, 38, 917–923.

14.       Czajkowska, M.; Plinta, R.; Rutkowska, M.; Brzęk, A.; Skrzypulec-Plinta, V.; Drosdzol-Cop, A. Menstrual Cycle Disorders in Professional Female Rhythmic Gymnasts. Int. J. Environ. Res. Public. Health 2019, 16, doi:10.3390/ijerph16081470.