W obliczu coraz większych problemów polskiego społeczeństwa ze zdrowiem wynikającym m.in. z braku aktywności fizycznej niezbędne jest ciągłe doskonalenie kompetencji trenerów i instruktorów. Możliwości takie daje Zintegrowany System Kwalifikacji.

Badania wyraźnie wskazują, że brak aktywności fizycznej ma poważne konsekwencje zdrowotne. Odpowiada on za 6% przypadków choroby wieńcowej serca, 7% cukrzycy typu 2,10% raka piersi i jelita grubego, oraz 9% przedwczesnych zgonów. W 2008 roku przyczynił się do ponad 5,3 mln zgonów na całym świecie. Wzrost aktywności o 10% mógłby zapobiec ponad 533

tysiącom zgonów rocznie, a zachęcenie wszystkich do aktywności zwiększyłoby średnią długość życia o około 0,68 roku^[1].

Wspólny raport OECD oraz WHO z 2023 roku dotyczący aktywności fizycznej w Europie również wskazuje na duże znaczenie aktywności fizycznej w zapobieganiu przedwczesnym zgonom. Wynika z niego, że jeśli każdy mieszkaniec 27 krajów UE wykonywałby co najmniej 150 minut umiarkowanej aktywności fizycznej tygodniowo, można by uniknąć 10 331 przedwczesnych zgonów rocznie (osoby w wieku 30–70 lat). Polska, obok Niemiec, Francji, Włoch i Hiszpanii, należy do pięciu krajów o największym udziale w tym wskaźniku (62%). W przypadku zalecenia 300 minut aktywności, liczba unikniętych zgonów mogłaby wzrosnąć do 30 000 rocznie^[2].

Dlaczego w Polsce mamy jeszcze dużo do zrobienia?

Wyniki dotyczące aktywności fizycznej w Europie pokazują, że Polska znajduje się w grupie krajów z wysokim poziomem nieaktywności. Ponad 60% Polaków deklaruje, że nigdy nie uprawia sportu, co wpisuje Polskę bliżej wyników Portugalii (75%) niż Finlandii (8%). Główne przyczyny braku aktywności w Polsce, podobnie jak w innych krajach, to brak czasu oraz niewystarczająca motywacja. Poprawa zdrowia jest jednak głównym czynnikiem, który zachęca ludzi do ćwiczeń, podobnie jak w reszcie Europy^[3].

Podsumowanie badania kondycji fizycznej dzieci i młodzieży szkolnej z 2024 roku wskazuje z kolei na pogarszającą się sprawność fizyczną uczniów w porównaniu do lat poprzednich, np. w 1999 czy 2009 roku. W badaniu wzięło udział 96,5% szkół, a wyniki w takich próbach, jak skok w dal czy biegi wahadłowe systematycznie spadają. Sprawność dziewczynek zaczyna spadać od 13. roku życia, a chłopców od 16. Plany obejmują rozszerzenie badań na młodsze klasy i wprowadzenie nowych działań, w tym przedmiotu edukacji zdrowotnej. Konferencja prasowa MEN i MSiT w dniu 9 września 2024 roku zakończyła się apelem minister Edukacji Narodowej Barbary Nowackiej do nauczycieli o bardzo poważne potraktowanie wyników badań^[4].

Zjawisko niskiej aktywności fizycznej Polaków ma poważne konsekwencje zarówno dla jednostek, jak i całego systemu opieki zdrowotnej. W związku z tym niezbędne jest inwestowanie w rozwój kadr trenersko-instruktorskich, które odgrywają kluczową rolę w promowaniu aktywności fizycznej, podnoszeniu świadomości społeczeństwa oraz wsparciu zdrowotnym obywateli.

Dlatego też z perspektywy prewencji istotny jest rozwój kadr trenersko-instruktorskich. Wykwalifikowani trenerzy są w stanie nie tylko uczyć technik ćwiczeń, ale także promować zdrowe nawyki, doradzać w kwestiach diety i odpoczynku, a także edukować w zakresie profilaktyki zdrowotnej. Z kolei instruktorzy zajęć sportowych dla dzieci i młodzieży mają szczególnie ważną rolę w kształtowaniu zdrowych nawyków od najmłodszych lat, co jest inwestycją w przyszłe zdrowie społeczeństwa.

Aby kadry trenersko-instruktorskie mogły skutecznie wspierać społeczeństwo w walce z problemami zdrowotnymi wynikającymi z braku aktywności fizycznej, niezbędne jest ciągłe doskonalenie ich kompetencji. Możliwości takie daje Zintegrowany System Kwalifikacji.

Kwalifikacje wolnorynkowe i sektorowe włączone do ZSK mogą być bardzo dobrym narzędziem dla nauczycielek i nauczycieli wychowania fizycznego, aby uzyskać nowe kompetencje i lepiej wspierać uczniów w ich przygodzie ze sportem.

Co może wspierać aktywność fizyczną Polaków i sukcesy w sporcie?

Bardzo ważnym czynnikiem, o ile nie kluczowym, podobnie jak w edukacji, są przede wszystkim kompetencje osób zaangażowanych we wspieranie naszej aktywności fizycznej oraz rozwoju sportowego: trenerów oraz instruktorów.

Powyższa grafika przedstawia zestawienie dwóch trenerów hokeja na lodzie. Z lewej strony widzimy dobrze wyszkolonego trenera, pewnie prowadzącego zawodników, wyposażonego w profesjonalne narzędzia pracy i zaangażowanego w interakcję z zespołem. Z prawej strony znajduje się trener po krótkim kursie internetowym, który wygląda na zdezorientowanego, ubrany jest w sposób mniej formalny, trzyma tablet w sposób niepewny, a jego zawodnicy wydają się wątpić w jego kompetencje.

W swojej rozprawie doktorskiej dr Piotr Marek wykazał, że istnieje korelacja wyniku sportowego zawodników startujących na igrzyskach olimpijskich do średniego poziomu deklarowanych kompetencji przez trenerów. Z analizy dr Marka wynika, że współczynnik korelacji pomiędzy średnim poziomem kompetencji a wynikiem uzyskanym przez olimpijczyka jest istotny statystycznie i wynosi -0,29. Oznacza to, że zachodzi pomiędzy nimi ważna zależność – im wyższy średni poziom kompetencji trenera, tym lepszy wynik jego podopiecznych. W tej grupie trenerów wykazano również, że bardziej rozwinięta kompetencja związana z budowaniem relacji, prowadzeniem treningów i interpretowaniem zebranych danych, wsparta dodatkowo nauką i refleksją, sprzyja osiąganiu lepszych rezultatów trenowanych przez nich sportowców^[5].

Z badań prowadzonych w obszarze sportu wynika również, że duży wpływ na proces uczenia się sportowców ma środowisko treningowe, w tym staranne planowanie mikrocyklu treningu z jasno określonymi celami. Trenerzy powinni zwracać uwagę na sposób komunikacji z zawodnikami, aby sprzyjała ona ich rozwojowi^[6]. Kluczowym wsparciem dla naszej aktywności fizycznej oraz zaangażowania w nią są pozytywne reakcje emocjonalne. Trenerzy i instruktorzy odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu naszych emocji związanych z aktywnością fizyczną.

W wyniku przeprowadzonych wywiadów z trenerami ujawniono cztery kluczowe czynniki kompetencyjne wspierające nasze emocje: wrażliwość kontekstowa, kompetencje społeczno-emocjonalne, profesjonalne oraz specyficzne kompetencje związane z zachowaniem. Model ten może być wykorzystany do opracowania strategii edukacyjnych, zwiększających motywację i regularność uczestnictwa w aktywnościach fizycznych^[7].

Bardzo ciekawym przykładem zwiększania zaangażowania poprzez dobre emocje jest np. kwalifikacja opisana przez Polski Komitet Paralimpijski Asystowanie w organizacji wydarzeń sportowych dla osób z niepełnosprawnościami. Została zaprojektowana, aby nagrodzić wszystkich wolontariuszy, którzy wspierają na co dzień wydarzenia sportowe osób z niepełnosprawnościami (pod okiem trenerów) i, wykonując zadania, nabywają konkretnych kompetencji. Ich zaangażowanie nagrodzone może być ww. kwalifikacją.

Postrzeganie kompetencji trenerów i ich potrzeby szkoleniowe skupiają się na trzech głównych obszarach: planowaniu długoterminowym, orientacji na praktykę i zawody oraz kompetencjach osobistych i edukacyjnych. Wyniki badania sugerują, że programy szkoleniowe dedykowane trenerom powinny być zindywidualizowane, uwzględniając ich potrzeby, a także rozwijać kompetencje związane z zarządzaniem i edukacją trenerską w praktycznych programach edukacyjnych^[8].

W kwalifikacjach wolnorynkowych oraz sektorowych bardzo często związki sportowe umożliwiają potwierdzanie kompetencji w wyniku analizy dowodów, tj. na podstawie portfolio, doceniając tym samym dotychczasowy przebieg kariery trenera. Jest to bardzo ważne, ponieważ wymienione w tym akapicie obszary są raczej trudne do udowodnienia w teście czy rozmowie.

Celem jednego z badań było zmierzenie wewnętrznej motywacji po wcześniejszym wdrożeniu strategii motywacyjnych w programie fitness dla dorosłych. Sześćdziesięciu uczestników wzięło udział w programie prowadzonym przez studentów. Oprócz spersonalizowanych planów ćwiczeń, trenerzy stosowali techniki coachingowe, które miały zwiększyć motywację uczestników.

Postrzeganie kompetencji trenerów i ich potrzeby szkoleniowe skupiają się na trzech głównych obszarach: planowaniu długoterminowym, orientacji na praktykę i zawody oraz kompetencjach osobistych i edukacyjnych.

Wyniki pokazały istotny wzrost motywacji wewnętrznej oraz poczucia kompetencji u uczestników. Badanie sugeruje, że włączenie motywacyjnego coachingu może być kluczowe w programach fitness, aby poprawić zaangażowanie i regularność ćwiczeń. Ponieważ wewnętrzna motywacja jest powiązana z regularnym podejmowaniem ćwiczeń, dane z badania sugerują, że wprowadzenie strategii motywacyjnych może być istotnym elementem standardowego protokołu treningowego dla trenerów fitness^[9]. Elementy związane z motywacją znajdują się obecnie w 29 kwalifikacjach z obszaru sportu włączonych do ZSK.

Badanie opublikowane w 2022 roku skupiło się na zjawisku zwiększania się obecności technologii w sporcie, która dostarcza trenerom nowego narzędzia do wspierania rozwoju sportowców, ale niewiele badań analizuje jej wpływ na praktyki treningowe. Badanie przeprowadzone na 83 trenerach golfa wykazało, że skuteczność technik trenerskich, a nie doświadczenie, przewiduje użycie technologii w treningach. Zaufanie do technologii pośredniczyło w tym związku — wyższa skuteczność technik prowadziła do większego wykorzystania technologii. Wyniki podkreślają różnice między sportowym środowiskiem treningowym a innymi dziedzinami w kontekście użycia technologii. Zgodnie z wynikami tego badania, trenerzy, którzy czują się pewnie w korzystaniu z technologii, mają większe zaufanie do jej użycia, co prowadzi do częstszego wprowadzania technologii w treningach. Doświadczenie trenerskie nie miało bezpośredniego wpływu na korzystanie z technologii, ale mogło wpływać pośrednio poprzez efektywność technik treningowych. Badanie podkreśla, że rosnąca rola technologii w sporcie wymaga dalszych badań, aby lepiej zrozumieć, jak trenerzy mogą skutecznie integrować technologie w celu poprawy wyników sportowców^[10].

Polski Związek Golfa w kwalifikacji Projektowanie i zarządzanie procesem treningu golfowego (PRK 6)opisanej wspólnie z Instytutem Badań Edukacyjnych również wymaga od trenera stosowania urządzenia lub oprogramowania wspomagającego proces treningowy. Również w kwalifikacjach opisanych przez Polski Związek Piłki Siatkowej (PZPS) jednym z efektów uczenia się wymaganych dla trenera jest umiejętność wykorzystania w szkoleniu aplikacji Data Volley, która pozwala agregować dane wynikające z gry i ułatwiać analizę i podejmowanie decyzji.

Wszystkie ww. kompetencje znajdziemy w efektach uczenia się w kwalifikacjach wolnorynkowych i sektorowych, włączonych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji przez Ministerstwo Sportu i Turystyki. Celem ich autorów jest wprowadzanie nowej jakości do kompetencji w sporcie i wyznaczanie standardów, które będą owocować zarówno zwiększeniem aktywności fizycznej Polaków, ale również rozwojem polskiego sportu^[11].

Zajrzyjcie do kwalifikacji wolnorynkowych i sektorowych, włączonych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji – może znajdziecie tam kompetencje idealne właśnie dla Was?^[12]

---

^[1] Lee IM, Shiroma EJ, Lobelo F, Puska P, Blair SN, Katzmarzyk PT; Lancet Physical Activity Series Working Group. Effect of physical inactivity on major non-communicable diseases worldwide: an analysis of burden of disease and life expectancy. Lancet. 2012 Jul 21;380(9838):219-29. doi: 10.1016/S0140-6736(12)61031-9. PMID: 22818936; PMCID: PMC3645500.

^[2] OECD/WHO (2023), Step Up! Tackling the Burden of Insufficient Physical Activity in Europe, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/500a9601-en. Dostęp 15.09.2024

^[3] Sport and Physical Activity, Special Eurobarometer 525, Bruksela 2022

^[4] https://www.gov.pl/web/sport/podsumowanie-wynikow-badania-kondycji-fizycznej-dzieci-i-mlodziezy-szkolnej, dostęp: 15.09.2024

^[5] P. Marek, rozprawa doktorska zatytułowana  Kompetencje i kwalifikacje zawodowe trenerów reprezentacji Polski w olimpijskich i paraolimpijskich dyscyplinach sportu, https://awf.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0016/54052/P.Marek_rozprawa_dr.pdf, str. 6

^[6] Larkin P, Barkell J, O’Connor D. The Practice Environment-How Coaches May Promote Athlete Learning. Front Sports Act Living. 2022 Jul 22;4:957086. doi: 10.3389/fspor.2022.957086. PMID: 35935064; PMCID: PMC9352883.

^[7] Strauch UG, Wäsche H, Jekauc D. Coach Competences to Induce Positive Affective Reactions in Sport and Exercise-A Qualitative Study. Sports (Basel). 2019 Jan 8;7(1):16. doi: 10.3390/sports7010016. PMID: 30626078; PMCID: PMC6359371.

^[8] Santos S, Mesquita I, Graça A, Rosado A. Coaches’ perceptions of competence and acknowledgement of training needs related to professional competences. J Sports Sci Med. 2010 Mar 1;9(1):62-70. PMID: 24149387; PMCID: PMC3737976.

^[9] Gaesser VJ, Maakestad WM, Hayes ES, Snyder SJ. Motivational Coaching Improves Intrinsic Motivation in Adult Fitness Program Participants. Int J Exerc Sci. 2020 Aug 1;13(5):1167-1178. PMID: 32922645; PMCID: PMC7449323.

^[10] Rittenberg, B. S., Neyedli, H. F., Young, B. W., & Dithurbide, L. (2022). The influence of coaching efficacy on trust and usage of technology in golf instruction. International Journal of Sports Science & Coaching, 17(4), 713-721. https://doi.org/10.1177/17479541211061703

^[11] Dużo mówi się ostatnio w mediach o jakości zarządzania w sektorze sportu. Może warto opisać i włączyć do ZSK kwalifikacje menedżerskie z obszaru sportu wspierając tym samym rozwój kompetencji kadry zarządzającej w organizacjach sportowych – chętnych zapraszamy do Instytutu Badań Edukacyjnych (zsk@ibe.edu.pl)

^[12] www.kwalifikacje.gov.pl