Czas zrobić kolejny krok do przodu i skorzystać z dziesiątek lat badań prowadzonych w obszarze psychologii sportu, aby lepiej zrozumieć, w jaki sposób osobowość może przekładać się na funkcjonowanie i wyniki w sporcie.

W ostatnich tygodniach, szczególnie w kontekście piłki nożnej, słowo to było odmieniane przez wszystkie przypadki. Jedni mogli usłyszeć, że ich silna osobowość będzie prawdopodobnie postrzegana, przynajmniej przez niektórych, jako przeszkoda w objęciu nowego stanowiska. Inni z kolei mogli dowiedzieć się, że złe wyniki zespołu, w którym występują, wynikają z tego, że jego członkom brakuje osobowości.

Dodatkowo, w przestrzeni medialnej można było wielokrotnie usłyszeć, że ów brak osobowości jest tym bardziej widoczny, gdy obecną drużynę narodową zestawi się z zawodnikami grającymi w niej w przeszłości. Fakt, że dyskutujemy nie tylko o motoryce, technice i taktyce, ale także o zmiennych psychologicznych bardzo cieszy. Świadczy też o rozwoju środowiska sportowego. Czas więc zrobić kolejny krok do przodu i skorzystać z dziesiątek lat badań prowadzonych w obszarze psychologii sportu, aby lepiej zrozumieć, w jaki sposób osobowość może przekładać się na funkcjonowanie i wyniki w sporcie. A przy tym rozpocząć kolejną bardzo ważną dyskusję. Dyskusję o tym, jak możemy stworzyć odpowiednie warunki, aby zawodnicy o danych cechach osobowości mogli rozwijać pełnię swojego potencjału.

Czym właściwie jest osobowość?

Pierwszą wskazówkę do lepszego zrozumienia, czym jest i jak działa osobowość ukryliśmy już w poprzednim zdaniu, wspominając o cechach osobowości. Osobowość to własności psychologiczne przekładające się na względnie stałe i możliwe do wyróżnienia wzory i schematy odczuwania, myślenia i zachowania (Cervone i Pervin, 2021). Najlepiej opisać ją można właśnie za pomocą pięciu cech, znanych jako Wielka Piątka cech osobowości (ang. Big Five; McCrae i Costa, 2008). W skład Wielkiej Piątki wchodzą kolejno: ekstrawersja, ugodowość, sumienność, otwartość na doświadczenie i neurotyczność (w niektórych koncepcjach zwana też stabilnością emocjonalną). Co kluczowe, te cechy są dokładnie takie same dla każdego człowieka, niezależnie od kraju, z którego pochodzi, czy wieku. W związku z tym, to nie tyle posiadanie danej cechy, co raczej jej natężenie odpowiada za różnice w tym jak odczuwamy, myślimy i działamy. A różnice te mogąc być znaczące – są widoczne między innymi w długości życia (dłuższe u osób wysoko sumiennych; Kern i Friedman, 2008), wysokości wynagrodzenia u mężczyzn pracujących na tych samych stanowiskach (wyższe u osób nisko ugodowych; Judge i inni, 2012), czy liczbie partnerów seksualnych (większa u osób o wyższej ekstrawersji; Nettle, 2005).

W jaki sposób powinniśmy myśleć o osobowości?
W tym momencie, w naturalny sposób pojawiają się dwa ważne pytania. Po pierwsze, czy istnieje jeden najlepszy profil cech osobowości? Po drugie, czy to, jaką mamy osobowość jest całkowicie poza naszą kontrolą? Odpowiedź na oba z tych pytań jest taka sama i brzmi: Na szczęście nie. Mimo że odziedziczalność osobowości to, zależnie od cechy, około 30–40% (Jang i inni, 1996; Vukasović i Bratko, 2015; Sanchez‐Roige i inni, 2018), osobowość może podlegać zmianom i rozwijać się w trakcie życia. Przykładowo, w konsekwencji zmian związanych z rozwojem kariery, czy też w efekcie specjalistycznych treningów, podczas których rozwijane są konkretne aspekty danej cechy (Roberts i inni, 2017). Spoglądając z takiej perspektywy, można zauważyć, że pewne umiejętności czy kompetencje są dla jednych bardziej naturalne niż dla innych, a za te różnice, w pewnej części odpowiada właśnie nasilenie cech osobowości. Dla przykładu – osoby o wysokiej ekstrawersji zazwyczaj dużo lepiej radzą sobie w sytuacjach wymagających wyższych kompetencji społecznych. Analogicznie, każda z cech może pomagać lub utrudniać funkcjonowanie w innych sytuacjach. Stąd też, wracając do pytania z początku tego wątku, nie ma jednego profilu osobowości, który byłby uniwersalnie najlepszy. Właśnie dlatego tak ważne jest zrozumienie własnej osobowości, jak i osobowości swoich podopiecznych, co wydatnie pomaga w przewidywaniu problematycznych sytuacji oraz w kształtowaniu środowiska, które pozwala wykorzystać pełnię potencjału. Bo każdy profil osobowości, aby optymalnie funkcjonować, może potrzebować czegoś innego. Aby dokładnie zobrazować ten mechanizm, kolejną część artykułu poświęcimy dokładniejszemu opisowi poszczególnych cech Wielkiej Piątki.

Wielka Piątka cech osobowości

• Ekstrawersja, choć najczęściej kojarzona z tym, jak towarzyskie i sprawne społecznie są osoby o wysokim poziomie tej cechy, może być trafniej i bardziej ogólnie opisana jako wrażliwość na pozytywne, przyjemne emocje. Osoby o wysokim poziomie ekstrawersji rzeczywiście najczęściej bardzo lubią spędzać czas w towarzystwie innych osób, a osoby o niskim poziomie tej cechy (często określane są też mianem introwertyków) preferują aktywności w mniejszych grupach. Dodatkowo często mają potrzebę odpoczynku od innych.

• Ugodowość opisuje to, na ile pozytywnie jesteśmy nastawieni do innych ludzi, na ile łatwo przychodzi nam przyjmowanie ich perspektywy, a także to, czy preferujemy współpracę czy rywalizację z innymi. Osoby o wysokim poziomie ugodowości są żywo zainteresowane tym, co przeżywają i czego doświadczają inni. Z drugiej strony, osoby o niskiej ugodowości są zazwyczaj bardziej asertywne i często bywają bardziej zmotywowane wizją rywalizacji niż współpracy. Mogą też częściej popadać w konflikty z innymi ludźmi.

• Sumienność określa to, jak bardzo zorganizowani jesteśmy i w jakim stopniu potrafimy odwlekać gratyfikację. Osoby o wysokim poziomie sumienności charakteryzuje samodyscyplina i wytrwałość w dążeniu do celu, natomiast te o niższym poziomie sumienności mają mniejszą potrzebę planowania i funkcjonowania według ustalonego wcześniej harmonogramu.
  
  
• Otwartość na doświadczenie określa potrzebę odkrywania i poszukiwania nowości. Osoby o wysokim poziomie otwartości na doświadczenie mają zazwyczaj wiele różnorodnych zainteresowań – uwielbiają odkrywać nowe miejsca, aktywności i sposoby działania. Natomiast osoby o niższym poziomie otwartości na doświadczenie nie mają w sobie tak dużej potrzeby poszukiwania nowych doznań – mogą czerpać więcej przyjemności z bardziej powtarzalnych działań i przywiązywać się do swoich rutynowych sposobów działania i spędzania czasu.

• Neurotyczność opisuje poziom wrażliwości na nieprzyjemne doświadczenia emocjonalne. Osoby o wyższym poziomie neurotyczności są bardziej podatne na stres i dłużej dochodzą do siebie po popełnieniu błędu. Natomiast niski poziom neurotyczności jest opisywany jako stabilność emocjonalna i wiąże się z umiejętnością zachowania spokoju nawet w trudnych sytuacjach oraz mniejszą czułością na nieprzyjemne emocje, czyli, m.in.: lęk, poczucie winy i gniew.

Jak wykorzystać wiedzę o osobowości w pracy trenerskiej?

Zagłębianie się w tematykę osobowości można porównać do nauki nowego języka. Trudno jest od razu w pełni zrozumieć i zapamiętać wszystkie nowe informacje. Natomiast już po pewnym czasie słuchania, obserwowania i myślenia w tym języku można z zaskoczeniem zauważyć, że patrzymy na rzeczywistość w inny sposób. Jak więc nauka języka Wielkiej Piątki może pomóc w pracy trenerskiej? Dwojako. Po pierwsze w poszerzeniu własnej samoświadomości i lepszym zrozumieniu mocnych stron oraz obszarów, które mogą powodować największe trudności podczas kariery trenerskiej. Po drugie w zrozumieniu, jakimi osobami są zawodnicy, a przez to, jakie są ich potrzeby i co zrobić, by pomóc im rozwinąć pełnię potencjału. W obu przypadkach pierwszym krokiem jest zapoznanie się i zrozumienie charakterystyki pięciu cech, tak by móc zacząć poszukiwać i zauważać je w zachowaniu. Tak swoim, jak i swoich podopiecznych.

Nie ma jednego profilu osobowości, który byłby uniwersalnie najlepszy. Właśnie dlatego tak ważne jest zrozumienie własnej osobowości, jak i osobowości swoich podopiecznych, co wydatnie pomaga w przewidywaniu problematycznych sytuacji oraz w kształtowaniu środowiska, które pozwala wykorzystać pełnię potencjału.

            Aby lepiej zrozumieć, w jaki sposób zależnie od profilu cech osobowości mogą zmieniać się kompetencje i potrzeby, zastanówmy się jakie potencjalne trudności i mocne strony mogą być związane z poszczególnymi cechami w sporcie. Rozpocznijmy ten przegląd od wysokiej otwartości na doświadczenie, która może być wielką zaletą dla osoby będącej w nowym środowisku i w nowej sytuacji. Stymulacja płynąca ze zdobywania nowych wrażeń, czy z poznawania nowych osób i miejsc będzie dla niej motywująca i przyjemna. Z drugiej strony dla osoby o niskiej otwartości na doświadczenie podobna sytuacja może okazać się nie tyle motywująca, co przygniatająca i wyczerpująca. Stąd też obserwowanie siebie samego, jak i swoich zawodników w takim kontekście może pomóc przewidzieć nadchodzące trudności, a także odpowiednio szybko się na nie przygotować. Wiedząc, że przed nami okres, w którym stymulacja będzie dla nas (lub naszych zawodników) zbyt duża, można zawczasu zadbać o przygotowanie własnych rutynowych sposobów działania oraz zaplanowanie odpowiednich aktywności, które pozwolą się odstymulować. Z drugiej strony mając świadomość, że przed nami (lub naszymi zawodnikami) okres, który będzie składał się z monotonnych, rutynowych działań, można zastanowić się nad tym, w jaki sposób go urozmaicić. Tak, żeby nawet dla osoby o wysokiej otwartości na doświadczenie dwutygodniowy pobyt w ośrodku treningowym nie kończył się popadnięciem w apatię czy wypaleniem sportowym.

            W podobny sposób można wykorzystać wiedzę o poziomie każdej z pozostałych czterech cech. Wiedząc na ile sumienni są nasi podopieczni, możemy zadecydować, czy będą sprawniej funkcjonować, gdy pozwolimy im na bardziej autonomiczne i mniej kontrolowane działanie (przy wysokiej sumienności) lub wręcz przeciwnie – może bardziej pomożemy im stawiając cele krótkoterminowe i dbając o to, żeby ich funkcjonowanie w sporcie było odpowiednio ustrukturyzowane (przy niskiej sumienności). Rozumiejąc, jakim poziomem ekstrawersji i neurotyczności charakteryzują się podopieczni, możemy odpowiednio modyfikować sposób udzielania informacji zwrotnej. Osoba o wysokiej neurotyczności, po tym jak popełni błąd, nosi go w sobie i przeżywa jeszcze przez długi okres. W związku z tym dodatkowa krytyka może przynieść skutek odwrotny do zamierzonego i jeszcze bardziej obniżyć poziom pewności siebie, dodatkowo obciążając zawodnika/zawodniczkę. Z drugiej strony dla osoby o wysokiej ekstrawersji, która z natury mocno poszukuje pozytywnych doświadczeń, właśnie skierowanie dodatkowej uwagi na popełniony błąd i pogłębiona analiza tego, w jaki sposób można mu zapobiec w przyszłości, może okazać się najbardziej korzystna.

Osoby o wysokiej ugodowości są często właśnie tymi osobami, które spajają drużynę – są żywo zainteresowane innymi jej członkami, dobrze wiedzą co akurat przeżywają i czego potrzebują koledzy/koleżanki. Mogą więc być naturalnymi kandydatami/kandydatkami na liderów zespołu.

W kontekście tych dwóch cech – ekstrawersji i neurotyczności – warto też zwrócić uwagę na okres przed samym startem w zawodach. Osoby o wysokiej neurotyczności mogą potrzebować więcej wsparcia w poszukiwaniu odpowiednich technik radzenia sobie ze stresem oraz kształtowania rutyny przedstartowej, która będzie najlepiej wspierała ich wykonanie podczas zawodów. Kwestia rutyny przedstartowej jest kwestią równie ważną, gdy zastanawiamy się nad potrzebami osób o różnym poziomie ekstrawersji. Dla osób o wysokiej ekstrawersji, przebywanie w dużej grupie tuż przed startem może być jak najbardziej naturalne i wspierające. Natomiast dla osób o niskiej ekstrawersji – wręcz przeciwnie. Dlatego też, szczególnie w sportach drużynowych, warto wziąć pod uwagę ich potrzeby i stworzyć takie warunki, w których znajdą czas i przestrzeń na spędzenie kilku chwil bez innych. To może mieć bardzo duże znaczenie dla podniesienia poziomu koncentracji i kształtowania optymalnego pobudzenia startowego.

Ostatnia z cech – ugodowość – również dostarcza ważnych informacji o funkcjonowaniu w sporcie. Osoby o wysokiej ugodowości są często właśnie tymi osobami, które spajają drużynę – są żywo zainteresowane innymi jej członkami, dobrze wiedzą co akurat przeżywają i czego potrzebują koledzy/koleżanki. Mogą więc być naturalnymi kandydatami/kandydatkami na liderów zespołu. Warto jednak zauważyć, że podczas gdy osoby wysoko ugodowe najbardziej motywuje współdziałanie i realizowanie wspólnych celów, osoby o niskiej ugodowości są bardziej napędzane przez rywalizację i realizację celów indywidualnych. Stąd też poziom ugodowości jest zagadnieniem wartym rozważenia w kontekście atmosfery i klimatu motywacyjnego, który będzie dla danej osoby, czy zespołu najbardziej wspierający.

Podsumowanie, czyli osobowość i co dalej?

Obserwowanie i próba zrozumienia osobowości swojej i zawodników może wydatnie pomóc trenerowi w rozwoju samoświadomości, a następnie w budowaniu środowiska, które będzie najlepiej wspierało rozwój i funkcjonowanie sportowca. Jednocześnie warto powtórzyć, że nie ma osobowości lepszej czy gorszej – każda cecha niesie za sobą zarówno mocne, jak i słabe strony, zależnie od środowiska i sytuacji, w których funkcjonujemy. Niektóre cechy i trudności z nimi związane mogą sprawiać wrażenie mniej lub bardziej pomocnych. Jednak warto zauważyć, że właśnie grupa, w której spotykają się różnorodne profile osobowości, może być najbardziej odporna na wertepy i wyboje, które spotyka się na drodze do mistrzostwa. Nawet cechy, które kojarzą się z trudnościami w funkcjonowaniu mogą okazać się wielkimi zaletami. Przykładowo, wysoka neurotyczność może być pomocna w szybkim zauważeniu i zaadaptowaniu się do zagrożeń czających się tuż za rogiem, których osoby o niskiej neurotyczności mogłyby w porę nie zauważyć, a niska sumienność może stać się zaletą, kiedy sytuacja jest niepewna, szybko się zmienia i nie towarzyszy jej uporządkowana struktura. Te przykłady pokazują, jak ważne jest zrozumienie osobowości, by dać sobie szansę na stworzenie optymalnego środowiska – zarówno dla siebie, jak i dla swoich podopiecznych. Pomagają też zrozumieć, że dyskusja o braku osobowości mogłaby być dużo bardziej owocna, gdyby jej celem stało się ukształtowanie takiego środowiska i atmosfery w drużynie, która pomoże wszystkim jej członkom wykorzystać pełnię potencjału.
            Na samym końcu chcielibyśmy zachęcić do zachowania ostrożności i oparcia się pokusie poznania swojej osobowości poprzez testy dostępne w Internecie. Najczęściej nie mają one podstaw naukowych, nie są też ani rzetelne, ani trafne. Osoby zainteresowane pomiarem osobowości zachęcamy do korzystania z usług przeszkolonych w tym zakresie psychologów – tylko oni mają dostęp do odpowiednich, popartych badaniami naukowymi narzędzi do pomiaru. Zapewniają dodatkowo pomoc w obszarze interpretacji wyników testów i udzielają informacji zwrotnej, dbając przy tym, aby osoba badana odpowiednio zrozumiała uzyskany wynik.

BIBLIOGRAFIA

Cervone, D., & Pervin, L. A. (2012). Osobowość: Teoria i badania. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jang KL, Livesley WJ, Vernon PA. Heritability of the big five personality dimensions and their facets: a twin study. J Pers. 1996; 64: 577–591.

Judge, T. A., Livingston, B. A., & Hurst, C. (2012). Do nice guys—and gals—really finish last? The joint effects of sex and agreeableness on income. Journal of Personality and Social Psychology, 102(2), 390–407. https://doi.org/10.1037/a0026021

Kern, M. L., & Friedman, H. S. (2008). Do conscientious individuals live longer? A quantitative review. Health Psychology, 27(5), 505–512. https://doi.org/10.1037/0278-6133.27.5.505

McCrae R. R., Costa P. T. (2008). The five-factor theory of personality. In John O. P., Robins R. W., Pervin L. A. (Eds.), Handbook of personality: Theory and research (3rd ed., pp. 159–181). New York, NY: Guilford Press.

Nettle, D. (2005). An evolutionary approach to the extraversion continuum. Evolution and Human Behavior, 26(4), 363-373.

Roberts, B. W., Luo, J., Briley, D. A., Chow, P. I., Su, R., & Hill, P. L. (2017). A systematic review of personality trait change through intervention. Psychological bulletin, 143(2), 117.

Sanchez‐Roige, S., Gray, J. C., MacKillop, J., Chen, C. H., & Palmer, A. A. (2018). The genetics of human personality. Genes, Brain and Behavior, 17(3), e12439.

Wpływ dyspozycji intelektualnych na efektywność w grach zespołowych