Sztab szkoleniowy zawsze powinien unikać wśród swoich zawodników nadmiernego przywiązywania uwagi do masy i składu ciała, w zamian budować właściwe nawyki żywieniowe i promować zdrowe podejście do żywienia.

Określenie zapotrzebowania na energię zawodnika tylko z pozoru wydaje się proste. W celu obliczenia spoczynkowej przemiany materii (RMR) możemy skorzystać z metody kalorymetrii bezpośredniej, co wykonuje się rzadko nawet na potrzeby badań naukowych, lub z metod pośrednich, do których możemy zaliczyć kalorymetrię pośrednią, metodę podwójnie znakowanej wody, czy też różnego rodzaju wzory (np. Cunninghama lub Harrisa-Benedicta). Jednak to dopiero początek. Następnie musimy określić pozostałe składowe dziennego zapotrzebowania na energię, na które dodatkowo składają się termiczny efekt pożywienia, spontaniczna aktywność fizyczna oraz codzienna aktywność fizyczna. Oszacowanie każdej z nich jest zadaniem skomplikowanym i obarczonym błędem.

Szacowanie zapotrzebowania i spożycia energii wraz z dietą

Co więcej, określenie wydatku energetycznego w różnych dyscyplinach sportu opiera się na pomiarach mocy, częstości skurczów serca, danych z akcelerometrów, co pozwala na uzyskanie mniej lub bardziej wiarygodnych szacunków. Jednakże często nie dysponujemy urządzeniami, które nawet w przybliżeniu potrafiłyby określić wydatek energetyczny zawodnika podczas wysiłku charakterystycznego dla jego dyscypliny sportu.

Podobnie przedstawia się sytuacja z oceną spożywanej przez zawodników energii wraz z dietą. Obecne metody polegające na kwestionariuszach, wywiadach z zawodnikami, metodach bieżącego notowania w różnych aplikacjach również pozostawiają wiele do życzenia, jeżeli chodzi o dokładność pozyskiwanych danych. Określenie wielkości porcji jest trudne nawet dla wykwalifikowanego dietetyka, nie mówiąc o zawodniku, który pozostawiony jest bez jakiejkolwiek pomocy. Ważenie produktów jest rozwiązaniem, ale możliwe jest wyłącznie wtedy, kiedy potrawa przygotowywana jest przez zawodnika od początku do końca. W żywieniu zbiorowym, kiedy zawodnik przebywa na zgrupowaniu w ośrodku treningowym, nie jest to możliwe.

Dlaczego określenie zapotrzebowania na energię oraz spożycia energii wraz z dietą jest dla zawodnika takie istotne? Wszystko po to, aby zapewnić swojemu organizmowi odpowiednią dostępność energii, utrzymać odpowiedni stan zdrowia oraz umożliwić prawidłową regenerację.

Dostępność energii

W tym miejscu należy przytoczyć kilka definicji, które ułatwią zrozumienie dalszej części oraz istoty problemu:

1. Dostępność energii jest to ilość energii z glukozy i kwasów tłuszczowych, która pozostaje na funkcjonowanie podstawowych procesów życiowych, po pokryciu potrzeb związanych z aktywnością fizyczną (Loucks & Thuma, 2003). Można przedstawić to w ramach równania:

Dostępność energii = (energia spożyta [kcal] – wydatek energetyczny podczas treningu [kcal])/beztłuszczowa masa ciała [kg]

• Niska dostępność energii (LEA) to nieodpowiednie spożycie energii wraz z dietą w odniesieniu do wydatku energetycznego w celu utrzymania zdrowia i wydolności.

• Względny niedobór energii to zaburzenia funkcji fizjologicznych organizmu, będące następstwem względnego niedoboru energetycznego występujące u obu płci. Swoim spektrum niepożądanych konsekwencji zdrowotnych obejmuje m.in.: zmniejszenie tempa metabolizmu, zaburzenie funkcji menstruacyjnych, obniżenie gęstości mineralnej kości, osłabienie układu immunologicznego, upośledzenie procesu syntezy białek mięśniowych czy też funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego.

Zgodnie z ostatnim stanowiskiem Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, wyróżniamy dwa rodzaje LEA – adaptowalną i problematyczną (Mountjoy i in., 2023). Pierwsza z nich związana jest z krótkotrwałą interwencją, która nie ma żadnego lub posiada jedynie minimalny wpływ na zdrowie, samopoczucie i zdolności wysiłkowe w ujęciu długoterminowym. Podczas gdy problematyczna LEA wiąże się z większymi i potencjalnie trwałymi zaburzeniami w różnych obszarach organizmu, często objawia się przedmiotowymi i/lub podmiotowymi symptomami i stanowi reakcję nieprzystosowawczą.

Określenie wielkości porcji jest trudne nawet dla wykwalifikowanego dietetyka, nie mówiąc o zawodniku, który pozostawiony jest bez jakiejkolwiek pomocy. Ważenie produktów jest rozwiązaniem, ale możliwe jest wyłącznie wtedy, kiedy potrawa przygotowywana jest przez zawodnika od początku do końca.

W dotychczasowych pracach został zaproponowany podział dostępności energii na cztery poziomy, które określają ilość dostępnej energii niezbędną do przyrostu masy ciała, optymalną dla utrzymania masy ciała i wparcia funkcji organizmu, zmniejszoną w celu redukcji tkanki tłuszczowej/masy ciała oraz zbyt niską, skutkującą negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi (Loucks, 2013).

Proponowany podział znajdziemy w schemacie 1.

Pomimo dokładnie określonych przedziałów dostępnej energii, należy traktować ten koncept jako teoretyczny, gdyż – jak wspomniano na początku – dokładne określenie wydatku energetycznego oraz spożycia energii wraz z dietą jest zadaniem niemalże niemożliwym i tym samym dokładność oszacowania dostępności energii może pozostawiać wiele do życzenia. Co więcej, koncepcja ta nie uwzględnia indywidualnej odpowiedzi zawodnika na określony poziom dostępnej energii, a ten wydaje się mocno zindywidualizowany.

Mimo tego warto przeanalizować, jaką ilość energii wraz z dietą powinni spożywać zawodnicy, aby mieć pewność, że poziom dostępnej energii nie będzie zbyt niski do utrzymania odpowiednich zdolności wysiłkowych i zdrowia.

Tabela 1 przedstawia przykład trzech scenariuszów dostępności energii u zawodniczki ważącej 65 kg i mającej 15% tkanki tłuszczowej, której wydatek energetyczny podczas jednostki treningowej wynosi 1500 kcal, a spożycie energii wraz z dietą w pierwszym przypadku 2500 kcal, w drugim 3300 kcal, a w trzecim 4000 kcal. Różnica pomiędzy energią spożytą, a wydatkiem energetycznym wynosi 1000 kcal, 1800 kcal i 2500 kcal odpowiednio dla przypadku 1,2 i 3, co daje dostępność energii na poziomie 19,1 kcal/kg w pierwszym i 32,6 kcal/kg w drugim i 45,3 kcal/kg w trzecim przypadku. Biorąc pod uwagę podział zaprezentowany na schemacie 1, dopiero spożycie 4000 kcal było wystarczające do zapewnienia odpowiedniego poziomu dostępności energii przy założonej jednostce treningowej.

	Kobieta 65 kg, 15% tk. tł.	Kobieta 65 kg, 15% tk. tł.	Kobieta 65 kg, 15% tk. tł.
Energia spożyta wraz z dietą	2500 kcal	3300 kcal	4000 kcal
Wydatek energetyczny podczas treningu	1500 kcal	1500 kcal	1500 kcal
Różnica	1000 kcal	1800 kcal	2500 kcal
Beztłuszczowa masa ciała	55,25 kg	55,25 kg	55,25 kg
Dostępność energii	19,1 kcal/kg	32,6 kcal/kg	45,3 kcal/kg

Konsekwencje LEA na zdrowie

Niska dostępność energii wpływa negatywnie na funkcjonowanie organizmu, dotykając wielu nadrządów, układów i procesów, które zachodzą w organizmie. Przede wszystkim mogą hamować prawidłowy wzrost i rozwój organizmu, stąd szalenie istotne jest zapewnienie odpowiedniej ilości energii w diecie w fazie intensywnego wzrostu i rozwoju młodego sportowca. Kolejnym problemem są problemy żołądkowo-jelitowe, których ryzyko w sporcie i tak jest już duże.

Często argumenty bazujące na pogorszeniu parametrów zdrowotnych nie są wystarczające, aby przekonać zawodnika do zmiany diety. Dlatego też należy przyjrzeć się negatywnemu wpływowi LEA na wyniki sportowe.

Warto również wspomnieć o upośledzeniu układu odpornościowego, co będzie skutkowało częstszymi infekcjami i absencją zawodnika na treningu, zaburzając tym samym realizacje procesu treningowego. Wśród zawodniczek możemy zaobserwować zaburzenia cyklu menstruacyjnego, które przez wielu specjalistów traktowane są jako pierwsze symptomy LEA. Ponadto należy zaznaczyć problemy z nietrzymaniem moczu, zaburzeniami snu i funkcji kognitywnych, a także zaburzenia metaboliczne. Jednym z podstawowych skutków niskiej dostępności energii jest obniżenie gęstości mineralnej kości, a także zaburzenia hematologiczne.

Konsekwencje LEA na wyniki sportowe

Często argumenty bazujące na pogorszeniu parametrów zdrowotnych nie są wystarczające, aby przekonać zawodnika do zmiany diety. Dlatego też należy przyjrzeć się negatywnemu wpływowi LEA na wyniki sportowe. Podobnie jak to było w przypadku zdrowia, również w odniesieniu do zdolności wysiłkowych efekt LEA będzie negatywny.  Zawodnik będzie gorzej reagował na zadane bodźce treningowe. Dojdzie u niego do obniżenia siły mięśniowej i upośledzenia wydolności tlenowej. Obserwowana będzie zmniejszona zdolność do generowania mocy oraz mniejsza motywacja do realizowania jednostek treningowych. Upośledzona będzie regeneracja po wysiłku, czego konsekwencją może być brak możliwości realizacji kolejnych jednostek treningowych z założoną intensywnością/objętością, a także ograniczone funkcje kognitywne. W wyniku częstszych infekcji w sportach zespołowych trener może mieć ograniczoną dostępność zawodników w kluczowych spotkaniach.

Przyczyny LEA

Przyczyn LEA u zawodników można doszukiwać się w różnych obszarach ich codziennego funkcjonowania. Z obserwacji dietetyka można tutaj wymienić przynajmniej kilka problemów, które z całą pewnością można rozwiązać przy niewielkim zaangażowaniu.

1. Brak świadomości na temat wydatku energetycznego. Większość sportowców nie potrafi oszacować swojego wydatku energetycznego podczas jednostki treningowej lub tego w żaden sposób nie kontroluje.

• Brak świadomości na temat spożycia energii wraz z dietą. Zawodnicy mają duże problemy z określeniem podaży energii wraz z dietą. W tym celu można wykorzystać popularne aplikacje mobilne, które ułatwiają bieżące notowanie spożywanych produktów i potraw. Pomimo że uzyskane w ten sposób wyniki będą obarczone błędem, to wciąż będziemy posiadali przynajmniej ogólny pogląd na dietę zawodników.

• Brak umiejętności w dostosowaniu diety do obciążeń treningowych. Pomimo periodyzacji treningowej, która występuje w każdej dyscyplinie sportu, stosowania różnych obciążeń treningowych każdego dnia, bardzo często nie widać odzwierciedlenia tego w diecie zawodników. Co więcej, często spotykanym zachowaniem jest spożywanie większej ilości energii w dni wolne niż w dni treningowe, z uwagi na większą dostępność czasu wolnego. Zawodnicy powinni nabyć umiejętności dostosowywania diety zarówno pod względem energetycznym, jak i zawartości węglowodanów.

• Brak czasu na jedzenie. Logistyka żywienia w sporcie zawodowym to jeden z najtrudniejszych elementów, zwłaszcza tam, gdzie dyscyplina sportu stawia wysokie wymagania przed zawodnikami. Pogodzenie odpowiedniej podaży energii z harmonogramem treningowym zawodnika, mając na uwadze komfort żołądkowo-jelitowy podczas jednostek treningowych oraz preferencje samego zainteresowanego nie należą do łatwych zadań. Przy braku odpowiednich umiejętności ryzyko LEA jest wysokie.

• Presja posiadania szczupłej sylwetki/niskiego poziomu tkanki tłuszczowej. W wielu dyscyplinach sportu nie tylko w tych, gdzie może to mieć bezpośrednie przełożenie na wyniki sportowe, obserwujemy presję posiadania szczupłej sylwetki. Coraz częściej nie jest to problem wyłącznie dyscyplin sylwetkowych, estetycznych czy z podziałem na kategorie wagowe, ale również tych, w których zwłaszcza zawodniczy chcą przykuwać uwagę kibiców. Może to prowadzić do niewłaściwych zachowań żywieniowych, ograniczania podaży energii, które w długiej perspektywie czasu mogą skutkować zaburzeniami odżywiania.

• Nieumiejętna komunikacja na linii sztab szkoleniowy–zawodnik. Dokonywanie pomiarów masy i składu ciała oraz interpretacja wyników może powodować wiele nieporozumień, które odbędą się ze szkodą dla zawodnika. Najczęstszą metodą wykorzystywaną w celu określenia poziomu tkanki tłuszczowej jest bioimpedancja elektryczna, która ów poziom jedynie szacuje. Pomiar, który faktycznie jest wykonywany, dotyczy czasu przepływu impulsu elektrycznego pomiędzy elektrodami, a uzyskany wynik podstawiany jest do wzoru. Stąd, aby zachować rzetelność pomiarów, należy pilnować stałych warunków pomiarowych w odniesieniu m.in. do nawodnienia.

Wykonywanie pomiarów w różnych okresach mikrocyklu treningowego, o różnych porach dnia, w różnej fazie cyklu menstruacyjnego zawodniczek może prowadzić do fałszowania wyników i niepotrzebnych nieporozumień. Osoba, która nie będzie przeprowadzała pomiarów w należny sposób, a następnie podejmie się próby interpretacji wyników może skrzywdzić zawodnika, zwłaszcza w sytuacji niezadowolenia z otrzymanego rezultatu, pomimo iż faktyczny wynik może być zupełnie inny.

W wielu dyscyplinach sportu nie tylko w tych, gdzie może to mieć bezpośrednie przełożenie na wyniki sportowe, obserwujemy presję posiadania szczupłej sylwetki. Może to prowadzić do niewłaściwych zachowań żywieniowych, ograniczania podaży energii, które w długiej perspektywie czasu mogą skutkować zaburzeniami odżywiania.

Niestety bardzo często można usłyszeć od trenerów bardzo stanowczy komunikat w kierunku podopiecznego, sugerujący, że ten jest za gruby lub za gruba. Takie działania mogą prowadzić do ograniczania jedzenia przez zawodnika w stopniu, który prowadzić może do LEA i rozwoju zaburzeń odżywiania. Dlatego też pomiary i ich interpretacja powinny być wykonywane przez wykwalifikowany personel, a wyniki przekazywane zawodnikom w sposób indywidualny, łagodny i sugerujący zmiany, jakie powinni wprowadzić, aby osiągnąć pożądany efekt.

Diagnostyka i leczenie LEA

Jednym z najczęściej wykorzystywanych narzędzi do oceny występowania ryzyka zespołu REDs jest kwestionariusz LEAF-Q dla kobiet oraz LEAM-Q dla mężczyzn. Jednakże powinny być one wykorzystywane wyłącznie jako narzędzia przesiewowe. Zgodnie z najnowszym stanowiskiem grupy powołanej przez MKOl do diagnozowania LEA należy wykorzystać opracowane narzędzie IOC REDs-Clinical Assessment Tool-2 (IOC REDs CAT2) (Mountjoy i in., 2023). Polega ono na określeniu częstotliwości występowania wskaźników klinicznych pierwszego lub drugiego stopnia, za pomocą których określa się ryzyko LEA. Diagnostyka powinna być przeprowadzana przez wykwalifikowany personel medyczny.

W przypadku stwierdzenia LEA, w zależności od stanu zawodnika należy wdrożyć odpowiednie działania, które mogą sprowadzać się do zmian w obrębie diety zawodnika, w celu zwiększenia dostępności energii, zmniejszenia obciążeń treningowych w tym samym celu, a w skrajnych przypadkach nawet całkowite wykluczenie z treningów oraz hospitalizacja.

Dobrze otoczyć zawodnika fachową opieką ze strony lekarza, psychologa i dietetyka, którzy w ramach interdyscyplinarnego zespołu wdrożą działania mające na celu poprawę zdrowia zawodnika i jego możliwe jak najszybszy powrót do sportu.

Ryzykowne zachowania zawodników

• Unikanie wspólnych posiłków
• Zdecydowanie mniejsze porcje na tle innych zawodników
• Brak żywienia w trakcie treningu, kiedy jest to wymagane
• Przykładanie zbyt dużej uwagi do jedzenia
• Przewlekłe przemęczenie
• Pomijanie posiłków
• Zwiększanie obciążeń treningowych bez dostosowania diety
• „Strach” przed produktami o wysokiej zawartości cukru/tłuszczu
• Zbyt duże przywiązywanie uwagi do wyglądu

Podsumowanie

Zawsze lepiej zapobiegać jest niż leczyć, a edukacji zawodników w tematyce żywienia nigdy nie jest za wiele. Uświadamianie zawodników w zakresie potrzeb energetycznych wciąż jest jednym z podstawowych elementów do wdrożenia i wzbudzenie zainteresowania tematem właściwego żywienia. Ponadto należy zabezpieczyć odżywczo kluczowe sesje treningowe poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości przekąsek w trakcie dnia, wprowadzić żywienie w trakcie wysiłku, kiedy to potrzebne oraz zapewnić sportowcom koktajle regeneracyjne po zakończonej jednostce treningowej. Sztab szkoleniowy zawsze powinien unikać wśród swoich zawodników nadmiernego przywiązywania uwagi do masy i składu ciała, w zamian budować właściwe nawyki żywieniowe i promować zdrowe podejście do żywienia.

Bibliografia:

1. Loucks, A. B. (2013). Energy balance and energy availability. The encyclopaedia of sports medicine: An IOC medical commission publication, 19, 72–87.
2. Loucks, A. B., & Thuma, J. R. (2003). Luteinizing hormone pulsatility is disrupted at a threshold of energy availability in regularly menstruating women. Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 88(1), 297–311. https://doi.org/10.1210/jc.2002-020369
3. Mountjoy, M., Ackerman, K. E., Bailey, D. M., Burke, L. M., Constantini, N., Hackney, A. C., Heikura, I. A., Melin, A., Pensgaard, A. M., & Stellingwerff, T. (2023). 2023 International Olympic Committee’s (IOC) consensus statement on relative energy deficiency in sport (REDs). British journal of sports medicine, 57(17), 1073–1097.