Zdrowie psychiczne jako integralny element całościowej oceny zdrowia sportowca – wyniki badań w grupie polskich olimpijczyków.

To już trzeci artykuł z cyklu „Porozmawiajmy o zdrowiu psychicznym”, który mamy przyjemność napisać dla „Forum Trenera”. Od początku cyklu przyświeca nam cel szerzenia zrozumienia dla trudności związanych ze zdrowiem psychicznym, normalizowania rozmowy na ten temat oraz dostarczania rzetelnej, potwierdzonej badaniami naukowymi wiedzy na temat częstotliwości występowania zaburzeń zdrowia psychicznego i rozpoznawania ich symptomów oraz czynników ryzyka dla ich rozwoju.

Jesteśmy też całkowicie przekonani, że zdrowie psychiczne powinno być jednym z integralnych elementów całościowej oceny zdrowia sportowca – tak właśnie podchodzimy do zdrowia psychicznego w projekcie, który jako Instytut Sportu – Państwowy Instytut Badawczy realizujemy wspólnie z Centralnym Ośrodkiem Medycyny Sportowej. To właśnie najnowsze wyniki badań z tego projektu, prowadzonych w grupie sportowców przygotowania olimpijskiego będą tematem przewodnim niniejszego artykułu.

Podsumowanie najważniejszych informacji zawartych w poprzednich częściach cyklu

Zacznijmy od podsumowania najważniejszych informacji zawartych w dwóch poprzednich częściach cyklu. W części pierwszej opisywaliśmy częstotliwość występowania zaburzeń zdrowia psychicznego w grupie sportowców i porównywaliśmy te statystyki z populacją ogólną – pokazując tym samym, że mimo dobrze udokumentowanego, pozytywnego wpływu aktywności fizycznej na zdrowie psychiczne (Singh i inni, 2023; Pearce i inni, 2022) – sportowcy są narażeni na zaburzenia zdrowia psychicznego w podobnym lub nawet większym stopniu niż inne grupy społeczne (Gouttebarge i inni, 2019). Badania pokazują, że przynajmniej jedna na trzy osoby doświadczy w ciągu swojego życia zaburzeń zdrowia psychicznego, a jedna na pięć raportuje ich występowanie w ciągu ostatniego roku (Steel i inni, 2014). Wskazywaliśmy również, że potencjalnymi powodami takiego stanu rzeczy może być wyższa ilość i natężenie specyficznych stresorów, na które narażeni są sportowcy (Arnold i Fletcher, 2012) oraz bariery, które skutecznie utrudniają podejmowanie działań profilaktycznych i terapeutycznych (Rice i inni 2016; Brown i inni 2017). Do głównych barier należy narracja o sportowcach – herosach, którzy powinni sprawiać wrażenie niezniszczalnych, a także brak zrozumienia, że zdrowie psychiczne, podobnie jak zdrowie ciała może potrzebować specjalistycznej opieki. Tak jak przy urazach i chorobach ciała pomoc zapewni odpowiedni lekarz specjalista, tak w przypadku trudności na tle zdrowia psychicznego, odpowiednią pomoc zapewnić może psycholog sportu, psychoterapeuta lub psychiatra – czyli wykwalifikowany specjalista z zakresu zdrowia psychicznego. Podsumowaniem artykułu jest myśl, zgodnie z którą poszukiwanie pomocy jest oznaką prawdziwej siły, a nie słabości.

Część drugą poświęciliśmy temu, w jaki sposób otoczenie sportowca można rozpoznawać symptomy zaburzeń zdrowia psychicznego – przede wszystkim tych, występujących najczęściej, a więc: zaburzeń depresyjnych, zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania i nieprawidłowych zachowań żywieniowych, zaburzeń snu oraz zaburzeń związanych z nieprawidłowym używaniem oraz uzależnieniem od alkoholu i/lub substancji psychoaktywnych. Podkreślaliśmy też, że samo występowanie danego symptomu nie świadczy jeszcze o zaburzeniu (a diagnozę powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista, a nie osoba z otoczenia), ale wiedza o objawach poszczególnych zaburzeń może pomagać samemu zawodnikowi/zawodniczce oraz osobom z ich otoczenia w podjęciu decyzji o poszukiwaniu profesjonalnego wsparcia (Castaldelli-Maia i inni, 2019). Natomiast szybkie wykrycie zaburzeń i rozpoczęcie pracy ze specjalistą pozwala na znaczne skrócenie czasu trwania zaburzeń. Opisywaliśmy też postawę, która może pomóc w rozmowie i wspieraniu zawodników i zawodniczek, u których widzimy trudności. Postawa ta opiera się na byciu nieoceniającym, wyrozumiałym i słuchającym partnerem w rozmowie, który jest zainteresowany przede wszystkim wysłuchaniem historii zawodnika, a nie narzucaniem swojej interpretacji i rozwiązań. Rozważania te uzupełniamy w tym momencie o polską wersję narzędzia stworzonego przez Grupę Ekspertów ds. Zdrowia Psychicznego przy Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim (Gouttebarge i inni, 2021), służącego do rozpoznawania zaburzeń zdrowia psychicznego przez osoby z otoczenia sportowca oraz samych sportowców (zob. Rysunek 1).

Spójny system wspierania zdrowia psychicznego w sporcie – projekt „Od Paryża do Los Angeles”

Jak wygląda stan zdrowia psychicznego polskich sportowców przygotowania olimpijskiego i paraolimpijskiego, i w jaki sposób możemy najbardziej efektywnie wesprzeć sportowców w tym zakresie? Od tych dwóch pytań rozpoczęliśmy projekt, w którym badanie stanu zdrowia psychicznego stało się elementem badań okresowych w Centralnym Ośrodku Medycyny Sportowej (Waleriańczyk i inni, 2024). Badanie to składa się z dwóch części: w pierwszej zawodnicy uzupełniają polską adaptację kwestionariusza Sport Mental Health Assessment Tool 1 (SMHAT-1), stworzonego przez Grupę Ekspertów ds. Zdrowia Psychicznego przy Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim (Gouttebarge i inni, 2021). Jest to najnowsze i najlepsze narzędzie w tym obszarze, pozwalające na szeroką i dokładną ocenę natężenia symptomów najczęstszych zaburzeń zdrowia psychicznego oraz poziomu dystresu – czyli ogólnego obciążenia psychicznego. Warto jednak podkreślić, że choć sam wynik i odpowiedzi na poszczególne pytania dostarczają bardzo ważnych informacji, same w sobie nie są one podstawą do oceny zdrowia psychicznego w tym projekcie. Są raczej punktem wyjścia do drugiej części badania, czyli rozmowy z wykwalifikowanym psychologiem sportu, który razem z zawodnikiem ocenia symptomy i trudności pod względem ich trwałości, dotkliwości i natężenia, a do tego rozszerza wywiad o dodatkowe pytania oraz słucha dodatkowych kwestii, o których chciałby opowiedzieć (lub o które chciałby dopytać) zawodnik. Dzięki tak zaplanowanemu procesowi możemy nie tylko prowadzić badanie, ale także zapewniać odpowiednie wsparcie i budować większą świadomość w zakresie zdrowia psychicznego. Całość badania oraz specjalistycznego wsparcia jest całkowicie poufna i objęta tajemnicą zawodową.

Każda z rozmów kończy się jedną z trzech możliwych rekomendacji dotyczących zdrowia psychicznego, opartych o kategorie zdrowia psychicznego zalecane w stanowisku ekspertów z International Society of Sport Psychology (Schinke i inni, 2024):

1) Brak potrzeby dodatkowych działań dla zdrowia psychicznego – taka rekomendacja świadczy o wysokim poziomie zdrowia psychicznego (w tym wysoki dobrostan) oraz braku (lub niskim natężeniu) symptomów;

2) Potrzeba przeprowadzenia psychoedukacji i/lub konsultacji z psychologiem sportu – taka rekomendacja świadczy o podwyższonym poziomie dystresu i/lub symptomach zaburzeń zdrowia psychicznego pojawiających się okazyjnie lub krótkotrwałych oraz takich, które można ocenić jako zrozumiałe w odniesieniu do wymagań stawianych przed zawodnikiem/zawodniczką;

3) Potrzeba konsultacji z psychoterapeutą i/lub psychiatrą – taka rekomendacja świadczy o widocznych, długotrwałych i/lub znacząco nasilonych symptomach zaburzeń zdrowia psychicznego i o potrzebie dalszego, specjalistycznego wsparcia, które, w przypadku zgody zawodnika, może zostać udzielone darmowo, przez zespół psychoterapeutyczno-psychiatryczny w COMS.

Wyniki badań wśród polskich sportowców przygotowania olimpijskiego

W pierwszej fali badania, obejmującej okres od listopada 2023 do czerwca 2024 przebadaliśmy 1121 zawodników przygotowania olimpijskiego (576 mężczyzn, 545 kobiet) w wieku od 18 do 53 lat (M = 24,39, SD = 5,09). Trzy główne pytania badawcze dotyczyły: częstości wydawania poszczególnych rekomendacji, częstości występowania podwyższonych wyników świadczących o symptomach poszczególnych zaburzeń zdrowia psychicznego oraz potencjalnych różnic w wydawanych rekomendacjach i obserwowanych symptomach pomiędzy kobietami a mężczyznami.

Częstość wydawania poszczególnych rekomendacji

W badanej grupie 68,2%, czyli 765 osób otrzymało rekomendację świadczącą o braku potrzeby dodatkowych działań dla zdrowia psychicznego, 24,2%, czyli 271 osób otrzymało rekomendację świadczącą o potrzebie przeprowadzenia psychoedukacji i/lub konsultacji z psychologiem sportu, natomiast 9,5%, czyli 107 osób otrzymało rekomendację świadczącą o potrzebie konsultacji z psychoterapeutą i/lub psychiatrą (zob. Rysunek 2). Wyniki te jasno pokazują, że w ocenie wykwalifikowanych psychologów sportu, potwierdzanej dodatkowo wynikami w kwestionariuszu rekomendowanym przez MKOl, u blisko co trzeciego sportowca występuje potrzeba działań w celu podniesienia poziomu zdrowia psychicznego poprzez udział w psychoedukacji, czy konsultacje z psychologiem sportu, psychoterapeutą i/lub psychiatrą. W świetle tych wyników tym bardziej zasadne są działania wspierające sportowców w tym zakresie oraz budowa spójnego systemu wspierania zdrowia psychicznego w sporcie.

Częstość występowania wyników świadczących o symptomach poszczególnych zaburzeń zdrowia psychicznego

Jako że wcześniejsze badania prowadzone z użyciem podobnych narzędzi nie wprowadzały do procesu oceny zdrowia psychicznego specjalistów z tego zakresu i bazowały jedynie na wynikach w kwestionariuszach, aby porównać częstość występowania zaburzeń, musimy zejść z poziomu wydawanych rekomendacji na poziom wyników w poszczególnych kwestionariuszach. Każdy z tych kwestionariuszy posiada swój punkt odcięcia, czyli sumę punktów, od której wyniki traktowane są jako podwyższone i świadczą o występowaniu symptomów danego zaburzenia. Częstość takich przekroczeń dla każdego z narzędzi wśród polskich sportowców przygotowania olimpijskiego jest przedstawiona na Rysunku 3.

Rysunek 3. Częstość występowania symptomów poszczególnych zaburzeń zdrowia psychicznego

W pierwszej kolejności uwagę zwraca bardzo wysoka liczba sportowców z podwyższonym poziomem symptomów obciążenia psychicznego i dystresu. Dla dostarczenia odpowiedniego kontekstu, w podobnych badaniach prowadzonych z udziałem sportowców przygotowania olimpijskiego z Team USA, normy dla przeciążenia psychicznego przekracza około 20% zawodników (Anderson i inni, 2023); w polskich warunkach – ponad 70%. Jako że zdrowie psychiczne nie istnieje w próżni i jest nierozerwalnie związane troskami i trudnościami życia codziennego, warto zastanowić się, jak kształtować środowisko stabilnie wspierające nie tylko sportowca, ale przede wszystkim człowieka, ze wszystkimi jego mniej i bardziej sportowymi trudnościami, zmartwieniami, troskami, potrzebami, motywacjami i marzeniami.

Co ciekawe, nadal pozostając w sferze porównań z Team USA, dużo wyższy poziom dystresu nie przekłada się na znacząco wyższe wyniki świadczące o symptomach zaburzeń – z wyjątkiem jednego – nasilenia symptomów depresji, które jest w grupie polskich sportowców ponad dwa razy częstsze i dotyka około 8% sportowców. W podobnym rzędzie wartości kształtuje się poziom symptomów lęku, które raportuje około 7% polskich sportowców. Uwagę zwracają też wysokie wartości zaburzeń związanych z jakością snu, odżywianiem i nadużywaniem alkoholu, oscylujące w okolicach 20%. Warto jednak zauważyć, że kwestionariusze mierzące dwa ostatnie są narzędziami bardzo czułymi, produkującymi większy odsetek wyników fałszywie pozytywnych. Tym niemniej, skala przekroczeń jest alarmująca i zachęca do rozważań, przykładowo, w zakresie tego, w jakim stopniu alkohol jest wykorzystywany jako nieadaptacyjny, szkodliwy sposób radzenia sobie z silnym stresem i emocjami oraz tego, w jaki sposób ten wynik wiąże się ze skalą obciążenia psychicznego i dystresu wśród polskich sportowców.

Z kolei dane świadczące o zbyt słabej jakości i niewystarczającej długości snu, raportowanej przez jednego na pięciu polskich sportowców, powinny zwrócić naszą uwagę przynajmniej z trzech głównych przyczyn. Po pierwsze – sen o odpowiedniej długości i jakości jest podstawą regeneracji, a jego brak może przekładać się nie tylko na gorsze wykonanie sportowe, ale także na problemy zdrowotne. Po drugie, zaburzenia snu mogą być symptomami innych zaburzeń zdrowia psychicznego, na przykład zaburzeń na tle lękowym. Po trzecie, tym razem bardziej optymistycznie, w bardzo wielu przypadkach jakość i długość snu można wydatnie poprawić stosując się do zasad odpowiedniej higieny snu: dbając o regularność godzin wstawania i zasypiania (także w weekendy), odpowiednią temperaturę i zaciemnienie w sypialni, czy zachowując odpowiednią rutynę przed pójściem spać. W skład takiej rutyny wchodzi zazwyczaj spożycie ostatniego posiłku nie później niż 2–3 godziny przed snem, ograniczenie źródeł światła niebieskiego (takich jak smartfon czy telewizor) w godzinach wieczornych oraz rezygnacja ze spożywania kofeiny na 9 godzin przed zaśnięciem (tak, to nie błąd w druku – takie dane płyną z meta-analizy, czyli badania, które analizowało wpływ kofeiny na sen w wielu wcześniejszych badaniach; Gardiner i inni, 2023).

Różnice w częstości wydawanych rekomendacji i wyników świadczących o występowaniu symptomów pomiędzy kobietami a mężczyznami

Kończąc analizę wyników, warto wspomnieć również o różnicach w wynikach w grupach kobiet i mężczyzn. Zgodnie z wynikami podobnych analiz we wcześniejszych badaniach (Gouttebarge i inni, 2019), średnia wyników oraz liczba przekroczeń w większości skal była wyższa u kobiet. Kobiety osiągały istotnie wyższe wyniki w skalach: przeciążenia psychicznego i dystresu, symptomów lęku, symptomów depresji, zaburzeń odżywiania i zaburzeń snu, a dodatkowo, częściej otrzymywały rekomendację świadczącą o potrzebie dodatkowych działań i wsparcia w zakresie zdrowia psychicznego. Mężczyźni osiągali za to wyższe wyniki w skali nadużywania alkoholu, ale, ze względu na wyższe normy dla mężczyzn niż dla kobiet, wcale nie wykazywali częstszych przekroczeń w tej skali.

Z czego wynikają te różnice? Z jednej strony, w pewnym stopniu można je tłumaczyć mniejszą gotowością do raportowania symptomów i większym poczuciem stygmatyzacji, które się z tym wiąże w grupie mężczyzn (Addis i inni, 2003). Jednak przede wszystkim różnice te odzwierciedlają istnienie specyficznych stresorów, barier i trudności, z którymi mierzą się jedynie kobiety, lub które są dla kobiet bardziej dotkliwe. Dotychczasowe badania wskazują kluczowe czynniki, takie jak nierówność wynagrodzeń i nieproporcjonalny rozkład obowiązków związanych z macierzyństwem, a także doświadczenia przemocy i molestowania (Pascoe i inni, 2022).

Wracając więc do wniosków dotyczących tego, jak budować środowisko, które wspiera nie tylko sportowca, ale przede wszystkim człowieka, warto pamiętać, że kobiety i mężczyźni mogą mierzyć się z trudnościami, które są specyficzne tylko dla nich i wspierać, starając się zrozumieć indywidualne i niepowtarzalne doświadczenia człowieka, z którym pracujemy.

---

 

Literatura cytowana:

Addis, M. E., & Mahalik, J. R. (2003). Men, masculinity, and the contexts of help seeking. American psychologist, 58(1), 5.

Anderson, T., Adams, W. M., Bartley, J. D., Brutus, A. L., Donaldson, A. T., & Finnoff, J. T. (2023). Analysis of the sport mental health assessment tool 1 (SMHAT-1) in team USA athletes. British Journal of Sports Medicine, 57(18), 1187-1194.

Arnold, R., & Fletcher, D. (2012). A research synthesis and taxonomic classification of the organizational stressors encountered by sport performers. Journal of sport and exercise psychology, 34(3), 397-429

Brown, J. C., Kerkhoffs, G., Lambert, M. I., & Gouttebarge, V. (2017). Forced retirement from professional rugby union is associated with symptoms of distress. International journal of sports medicine, 38(08), 582-587.

Gardiner, C., Weakley, J., Burke, L. M., Roach, G. D., Sargent, C., Maniar, N., … & Halson, S. L. (2023). The effect of caffeine on subsequent sleep: A systematic review and meta-analysis. Sleep medicine reviews, 69, 101764.

Gouttebarge, V., Castaldelli-Maia, J. M., Gorczynski, P., Hainline, B., Hitchcock, M. E., Kerkhoffs, G. M., … & Reardon, C. L. (2019). Occurrence of mental health symptoms and disorders in current and former elite athletes: a systematic review and meta-analysis. British journal of sports medicine, 53(11), 700-706.

Gouttebarge, V., Bindra, A., Blauwet, C., Campriani, N., Currie, A., Engebretsen, L., … & Budgett, R. (2021). International Olympic Committee (IOC) sport mental health assessment tool 1 (SMHAT-1) and sport mental health recognition tool 1 (SMHRT-1): towards better support of athletes’ mental health. British journal of sports medicine, 55(1), 30-37.

Pascoe, M., Pankowiak, A., Woessner, M., Brockett, C. L., Hanlon, C., Spaaij, R., … & Parker, A. (2022). Gender-specific psychosocial stressors influencing mental health among women elite and semielite athletes: a narrative review. British Journal of Sports Medicine, 56(23), 1381-1387.

Pearce, M., Garcia, L., Abbas, A., Strain, T., Schuch, F. B., Golubic, R., … & Woodcock, J. (2022). Association between physical activity and risk of depression: a systematic review and meta-analysis. JAMA psychiatry, 79(6), 550-559.

Rice, S. M., Purcell, R., De Silva, S., Mawren, D., McGorry, P. D., & Parker, A. G. (2016). The mental health of elite athletes: A narrative systematic review. Sports Medicine, 46(9), 1333–1353.

Schinke, R. J., Henriksen, K., Moore, Z. E., Stambulova, N., Bartley, J., Cosh, S., … & Wong, R. (2024). International society of sport psychology position stand: elite athlete mental health revisited. International Journal of Sport and Exercise Psychology, 22(4), 775-801.

Singh, B., Olds, T., Curtis, R., Dumuid, D., Virgara, R., Watson, A., … & Maher, C. (2023). Effectiveness of physical activity interventions for improving depression, anxiety and distress: an overview of systematic reviews. British journal of sports medicine, 57(18), 1203-1209.

Steel, Z., Marnane, C., Iranpour, C., Chey, T., Jackson, J. W., Patel, V., & Silove, D. (2014). The global prevalence of common mental disorders: a systematic review and meta-analysis 1980–2013. International journal of epidemiology, 43(2), 476-493.

Waleriańczyk, W., Krzywański, J., Gorgol, J., Konopka, K., Kuśmierczyk, A., Lisek, G., … & Krysztofiak, H. (2024). Diagnostic effectiveness of the Sport Mental Health Assessment Tool 1 supplemented with a brief clinical intake interview in a cohort of Polish elite Olympic athletes. British Journal of Sports Medicine.

---