„Zdrowie psychiczne jest integralną częścią dobrostanu sportowca i powinno być traktowane na równi ze zdrowiem fizycznym”, możemy przeczytać w komunikacie Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego.

---

W tym i kolejnych artykułach przybliżymy problematykę zdrowia psychicznego w sporcie, wyjaśnimy dlaczego odgrywa kluczową rolę nie tylko dla samopoczucia, ale też w kontekście osiągania najwyższego poziomu wykonania sportowego. Opiszemy, jak wyglądają rodzaje zaburzeń zdrowia psychicznego i na jakie symptomy w szczególności warto zwrócić uwagę – tak u siebie, jak i u osób w swoim otoczeniu. Przyjrzymy się również metodom profilaktyki oraz prewencji zaburzeń i podpowiemy, gdzie i w jaki sposób można zwrócić się po pomoc. Omówimy przy tym bariery i utrudnienia dla skutecznej pomocy psychologicznej w sporcie.

Zacznijmy w sposób nieoczywisty – od krótkiego eksperymentu myślowego. Drogi Czytelniku, Droga Czytelniczko, wyobraźcie sobie dużą salę, w której przebywa dokładnie 100 losowo wybranych dorosłych.

Jak myślicie:

1) ile z tych osób doświadczyło w swoim życiu zaburzeń zdrowia psychicznego?

2) ile z tych osób doświadczyło zaburzeń zdrowia psychicznego w ostatnim roku?

3) czy odpowiedzi na te dwa pytana zmienią się, jeśli dowiesz się, że wszystkie osoby znajdujące się w tej sali to to wyczynowi sportowcy?

Porównajmy teraz efekty naszego eksperymentu myślowego z danymi pochodzącymi z badań. Ich wyniki są nieubłagane – a dla niektórych mogą nawet być szokujące – jedna na trzy osoby dorosłe doświadcza zaburzeń zdrowia psychicznego przynajmniej raz w ciągu swojego życia. Co więcej, jedna na pięć osób doświadczyła zaburzeń zdrowia psychicznego w ciągu ostatniego roku (Steel i inni, 2014). Już na tym etapie możemy więc stwierdzić, że zaburzenia zdrowia psychicznego, wbrew temu, co być może chcielibyśmy uważać, nie ograniczają się do małego odsetka populacji. Co więcej, szansa na to, że będziemy mieli z nimi styczność – że będą dotyczyły osób z naszego bliskiego otoczenia lub nawet nas samych – jest bardzo duża. Szczególnie, jeśli jesteśmy związani ze światem sportu.

Tym samym możemy płynnie przejść do trzeciej części eksperymentu myślowego i zadać zawarte w nim pytanie w sposób bardziej bezpośredni: czy wyczynowi sportowcy są narażeni na zaburzenia zdrowia psychicznego w takim samym stopniu, jak ogół populacji? Gouttebarge i współpracownicy (2019), autorzy pierwszej metaanalizy badań z tego obszaru pokazują, że odsetek sportowców, których dotykają zaburzenia zdrowia psychicznego jest co najmniej taki sam, a być może nawet większy niż w populacji ogólnej. Jak te wyniki rozkładają się w podziale na poszczególne zaburzenia zdrowia psychicznego? Około 34% sportowców doświadcza symptomów zaburzeń lękowych i/lub depresyjnych, 26% zmaga się z zaburzeniami snu, 20% raportuje bardzo wysoki poziom stresu, a 19% nadużywa alkoholu. Do tej listy można dodać także syndrom wypalenia sportowego, zaburzenia odżywiania, nadużywanie substancji innych niż alkohol, czy też nawet myśli i próby samobójcze. Co bardzo ważne, na zaburzenia zdrowia psychicznego narażeni są wszyscy sportowcy, niezależnie od poziomu sportowego, dyscypliny, wieku czy momentu kariery. Pośrednim dowodem na to mogą być wypowiedzi sportowców, które cytujemy.

W przerwie usiadłem na ławce. Czułem, jak wali mi serce, jak nie mogę złapać oddechu, a mózg chciał mi wyskoczyć z głowy. Trener coś krzyczał. Byłem przerażony. Nie byłem w stanie grać dalej – Kevin Love (koszykarz)

W wodzie nie widzą jak płaczesz. Z bólem i depresją radziłam sobie poprzez samookaleczanie, wpadłam w anoreksje i bulimię oraz stosowałam używki, żeby poczuć się choć na chwilę lepiej. – Amanda Beard (pływaczka)

Łapie mnie nerwica i nie mogę nad tym zapanować. To przychodzi i to masz. Trwa pół dnia, dobę. Jesteś nieobecny, czasami nie wiesz, gdzie jesteś. Jestem na sto procent pewny, że to jest koniec. Nie mogę walczyć, gdy nie jestem w stanie dawać z siebie stu procent. –Mamed Khalidow (zawodnik mieszanych sztuk walki)

Myślę, że po każdych Igrzyskach Olimpijskich zapadałem w depresję, 2004 był prawdopodobnie pierwszym rokiem kiedy tak się poczułem. Nie chciałem być dłużej w sporcie, nie chciałem być w ogóle… Jestem bardzo szczęśliwy że nie odebrałem sobie wtedy życia. – Michael Phelps (pływak)

Od początku grania profesjonalnie nie miałem prawie żadnej okazji do spotykania się z moją rodziną. Przez to czułem się bardzo niekomfortowo i odczuwałem duży stres. Te uczucia z biegiem czasu tylko się wzmacniały… Myślałem, że mogę pokonać depresję grając, ale się myliłem. – Matthew Anderson (siatkarz)

Najnowsze badania pokazują, że aktywność fizyczna jest bardzo ważnym czynnikiem chroniącym przed zaburzeniami zdrowia psychicznego – obniża poziom doświadczanego stresu, ale także ogranicza nasilenie symptomów zaburzeń lękowych i depresyjnych (Singh i inni, 2023). Co więcej, dowody z metaanaliz wskazują, że korzystne efekty aktywności fizycznej ujawniają się już przy bardzo niewielkich dawkach aktywności, przykładowo w postaci 3,5 godziny energicznego spaceru w ciągu tygodnia (Pearce i inni, 2022). Biorąc pod uwagę, że dieta aktywności fizycznej wśród profesjonalnych sportowców obejmuje nieporównywalnie większą objętość oraz intensywność obciążeń, warto w tym momencie zadać bardzo ważne pytanie: skąd bierze się tak duża częstotliwość występowania zaburzeń zdrowia psychicznego wśród sportowców?

Życie sportowca jest nierozerwalnie związane ze stresem, presją oraz stawianiem czoła bardzo trudnym sytuacjom. Niektóre z tych sytuacji – przymusowy, niepożądany rozbrat ze sportem, poważne kontuzje uniemożliwiające realizację ważnych celów, czy nawet dojmujące poczucie, że ciężka praca nie przynosi spodziewanych efektów, mogą same w sobie stać się czynnikiem wyzwalającym zaburzenia zdrowia psychicznego (Rice i inni 2016; Brown i inni 2017). Dodatkowo, zawodnicy i zawodniczki w swojej karierze sportowej zmagają się z szerokim wachlarzem bodźców stresogennych, wyższych niż te, których doświadcza ogół populacji. Częste i dalekie podróże, przebywanie z dala od rodziny i znajomych, samotność. Trudności w relacjach z trenerem/trenerką, problemy w komunikacji, brak wsparcia. Wątpliwości związane z własnym poziomem sportowym, czy też z tym, jak potoczy się życie po zakończeniu kariery. Obawa przed odniesieniem lub odnowieniem się kontuzji, strach przed niespełnieniem oczekiwań – tych które ma względem nas otoczenie oraz tych, które sami mamy względem siebie. Jak pokazują badania, to tylko niewielki wycinek z listy ponad 600 różnych stresorów, z którymi mierzą się sportowcy (Arnold i Fletcher, 2012).

Jak wykorzystać wiedzę o osobowości w praktyce trenerskiej?

Warto też zwrócić uwagę na wiele barier, które w znacznym stopniu utrudniają sportowcom zaangażowanie się w działania profilaktyczne i terapeutyczne. Jedną z takich barier jest funkcjonująca w mediach narracja o sportowcach – herosach, którzy są w stanie znieść wszystko i są często przedstawiani właśnie jako niezniszczalni. Narracja ta jest tak silna, że można zacząć wierzyć w jej prawdziwość. A stąd tylko krok do fałszywego i niesamowicie szkodliwego przekonania, że każdą przeszkodę, a nawet chorobę, można przezwyciężyć samemu. Jednak tak jak wiele chorób nie minie bez profesjonalnej pomocy wykwalifikowanego lekarza, tak w walce z zaburzeniami zdrowia psychicznego warto pomóc sobie poszukując pomocy profesjonalisty: psychologa sportu, psychoterapeuty czy też psychiatry. Bo poszukiwanie pomocy jest oznaką prawdziwej siły, a nie słabości.

Kolejnymi ważnymi przeszkodami w walce z zaburzeniami zdrowia psychicznego są też: stygmatyzacja, nieprawdziwe przekonania dotyczące zaburzeń zdrowia psychicznego oraz obawa przed tym, że wiedza o stanie zdrowia może negatywnie wpłynąć na decyzje trenerów i działaczy. Warto tu oddać głos Teresie Enke, wdowie po bramkarzu reprezentacji Niemiec, Robercie Enke, którego długa walka z depresją skończyła się tragicznie – samobójstwem. Teresa Enke, stojąca na czele fundacji, której celem jest edukacja i pomoc w zakresie zdrowia psychicznego mówi:

(…) depresja nie jest piętnem, ale w większości przypadków chorobą tymczasową, uleczalną. Choroby psychiczne są częścią naszego życia jak choroby ciała. (…) 15 lat temu, w chwilach najgłębszej depresji Roberta, musieliśmy ukrywać się z chorobą. Bramkarz z depresją… żaden klub by mu nie zaufał. Robert nie wiedział nawet, dokąd się zgłosić: nie było profesjonalnej pomocy w leczeniu (…). – Teresa Enke (https://blog.robert-enke-stiftung.de).

W podobnym tonie wypowiadał się sam Robert Enke: Boję się też zdania opinii publicznej, prasy i spojrzeń ludzi. Strach mnie paraliżuje. Więcej o jego zmaganiach można przeczytać w świetnej książce pod tytułem „Życie wypuszczone z rąk” (Reng, 2015).

Przykłady i wypowiedzi sportowców, które przytoczyliśmy, pokazują dobitnie, jak ważne jest podjęcie rozmowy o zdrowiu psychicznym w sporcie. O tym, że jego zaburzenia występują częściej, niż może nam się wydawać. O tym, że sport nie jest od nich wolny, bynajmniej, życie w profesjonalnym sporcie może nakładać na człowieka dodatkowe obciążenia. Tym bardziej ważne jest, żeby dowiedzieć się więcej o tym, czym charakteryzują się poszczególne zaburzenia zdrowia psychicznego, kto może być szczególnie zagrożony ich występowaniem, jak rozpoznać ich oznaki, gdzie poszukiwać pomocy, oraz w jaki sposób osoby działające w sporcie mogą pomagać w profilaktyce zdrowia psychicznego. Wszystkie te zagadnienia poruszymy w kolejnych częściach naszego cyklu artykułów.

Począwszy od listopada 2023, konsultacje z zakresu zdrowia psychicznego stały się jednym z elementów badań okresowych zawodników i zawodniczek przygotowania olimpijskiego w Centralnym Ośrodku Medycyny Sportowej w Warszawie. Badania te są realizowane zgodnie z aktualnymi rekomendacjami Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego. Co ważne, są w pełni poufne – prowadzą je wykwalifikowani psychologowie, których obowiązuje tajemnica zawodowa. W razie potrzeby psychologowie mogą wesprzeć zawodników poprzez psychoedukację lub też rekomendować (i pomóc zorganizować) wizytę u odpowiedniego specjalisty: psychologa sportu, psychoterapeuty lub psychiatry. Dla osób przeżywających kryzys zdrowia psychicznego udostępnione są też:   Poradnia Telefoniczna prowadzona przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP: tel. 116 123   Telefon Zaufania dla dzieci i młodzieży prowadzony przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę): tel. 116 111