Jednym z obszarów o przeogromnym potencjale, mogącym przynieść wymierne korzyści w rozwoju sportowym, jest intelektualizacja gracza, która powinna być realizowana zarówno w okresie nauczania gry, w treningu młodego sportowca, jak i w okresie seniorskim.

Wstęp

Gry zespołowe to dyscypliny sportu, które od lat wzbudzają wiele emocji, przyciągają rzesze sympatyków i stanowią źródło inspiracji badań społecznych oraz naukowych. W profesjonalnych zespołach sportowych wiele osób pracuje, aby wciąż poprawiać efektywność klubu: zarówno jako organizacji sportowej, ale także poziomu swoich zespołów i całej dyscypliny. Poszukiwanie elementów poprawiających efektywność gry zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zespołowym (współdziałania) jest przedmiotem dywagacji sztabów szkoleniowych, ekspertów dyscypliny oraz naukowców. Nie ma wątpliwości, że w grach zespołowych wiele elementów musi ze sobą dobrze współgrać, żeby w ostateczności przyniosło to efekt w postaci najlepszego wyniku sportowego. Trenerzy pracujący w sporcie dzieci i młodzieży, w planowaniu i realizacji procesu szkoleniowego, skupiają się na poprawie umiejętności technicznych, zdolności osobniczych, a także na nauczaniu współdziałania w dwójkach i trójkach graczy.

Jednym z obszarów o przeogromnym potencjale, mogącym przynieść wymierne korzyści w rozwoju sportowym, jest intelektualizacja gracza, która powinna być realizowana zarówno w okresie nauczania gry, w treningu młodego sportowca, jak i w okresie seniorskim.

 W grach zespołowych intelekt graczy stanowi źródło wszelkich działań, które są podejmowane przez nich na boisku. Czy podanie piłki zostanie skierowane do gracza A lub do gracza B związane jest z nieustannym analizowaniem wielu bodźców, okoliczności i sytuacji, a następnie podejmowaniem takiej lub innej decyzji. Warto zastanowić się nad wpływem dyspozycji intelektualnych na efektywność gry zespołu oraz graczy. Aby jednak dobrze wytłumaczyć tę zależność, należy spojrzeć na dyspozycyjną strukturę gracza, poznać jej elementy i zidentyfikować elementy wpływające na jego umiejętność gry.

Dyspozycje osobnicze graczy i umiejętność gry

Gry zespołowe charakteryzują się wieloma zróżnicowanymi i dynamicznie zmieniającymi się sytuacjami, w których gracze poprzez podejmowanie odpowiednich decyzji, a następnie wykonywanie odpowiednich działań wynikających z tych decyzji, muszą je stale rozwiązywać. Każdy z trenerów sportowych pracujących w różnego rodzaju grach zespołowych dąży do sytuacji, aby jego zawodnicy zawsze potrafili rozwiązywać skutecznie wszelkie sytuacje jakie spotykają w grze. Należy pamiętać, że na zawodnika podczas gry wpływ ma wiele różnorodnych elementów, które wyznaczają możliwości jego działania. Tymi elementami są m.in.: wyznaczone do realizacji zadania, reguły gry, wynik gry, zachowania i działania trenera, partnerów oraz przeciwników, wszelkie różne okoliczności wpływające na grę, takie jak: miejsce gry, poziom sportowy, publiczność, poziom gry i inne (Superlak, 2008).

W grach zespołowych intelekt graczy stanowi źródło wszelkich działań, które są podejmowane przez nich na boisku. Czy podanie piłki zostanie skierowane do gracza A lub do gracza B związane jest z nieustannym analizowaniem wielu bodźców, okoliczności i sytuacji, a następnie podejmowaniem takiej lub innej decyzji

Kluczem do osiągania najwyższego możliwego poziomu sportowego jest tzw. umiejętność gry, którą każdy gracz powinien posiadać na najlepszym możliwym poziomie. Co to oznacza? Umiejętnością gry nazywane jest wybieranie i stosowanie przez gracza, w sposób świadomy lub intuicyjny, takich rozwiązań, które będą powodować efekt zaskoczenia u przeciwnika w trzech obszarach: kreatywności, wyboru lub szybkości działania. Osiąganie elementu zaskoczenia w obszarze kreatywności realizowane jest poprzez precyzję wykonania działania, elastyczność działania lub tworzenie nowych rozwiązań/nowej jakości.

Precyzja – to wykonywanie działania w sposób bardzo dokładny, zgodny z modelem idealnym lub narzuconym wzorcem technicznym. Elastyczność – to umiejętność wykonywania poszczególnych działań w każdej sytuacji, w jakiej gracz znajduje się na boisku – czyli w różnych miejscach, w różnej przestrzeni, przeciwko różnym graczom itp. Tworzenie nowych rozwiązań – nowej jakości – to rozwiązywanie sytuacji w sposób niespotykany wcześniej, tworzenie nowych kombinacji ruchowych czy też kombinacji związanych ze współdziałaniem.

Osiąganie elementu zaskoczenia w obszarze wyboru realizowane jest poprzez wybieranie różnorodnych sposobów skutecznego rozwiązywania danej sytuacji w grze. Osiąganie elementu zaskoczenia w obszarze szybkości działania to zarówno jak najszybsze wykonywanie poszczególnych działań, tak aby powodować zaskoczenie przeciwnika, ale także umiejętność zmiany tempa tego działania (Panfil, 2012).

Każdy z graczy posiada zespół cech, które w pewnym sposób predysponują go do odpowiednich dyscyplin sportowych. Część z nich warunkowana jest genetycznie, część nabywana jest ze względu na warunki środowiskowe, duża część rozwijana jest poprzez trening specjalistyczny. Żeby posiadać tzw. umiejętność gry na najwyższym, mistrzowskim poziomie, należy posiadać odpowiednie dyspozycje do danej dyscypliny sportu. Panfil (2006, s. 50) stwierdza, że: „jeżeli stwierdza się istotne związki pomiędzy cechą czy zdolnością a sprawnością działania, to cechy te czy zdolności będą rozumiane jako dyspozycje do działania w danej grze, wskazując na ich umożliwiający lub ułatwiający wpływ na realizowane działanie”. Jeżeli natomiast nie można określić tego rodzaju relacji, ale dane cechy występują na ponadprzeciętnym poziomie, oznacza to, że gracz cechuje się określonymi zdolnościami osobniczymi.

Oceniając charakterystykę gracza, szczególnie na początkowych etapach szkolenia, należy potrafić określić związek pomiędzy właściwościami (predyspozycjami) organizmu, a konkretnym ich wykorzystaniem w grze (Mazur, 2021). Poszukiwanie odpowiednich dyspozycji do gry to bardzo istotne zadanie, szczególnie dla trenerów pracujących w sporcie dzieci i młodzieży. Poszukiwanie i rozwijanie tych pojedynczych dyspozycji stanowi o późniejszym, osiąganym przez gracza, poziomie sportowym w okresie seniorskim. Dyspozycje do gry można zidentyfikować w czterech grupach, o podobnej charakterystyce. Nie jest jednak powiedziane, że taki podział jest ostateczny. Dyspozycje bowiem mogą się zmieniać w zależności od dyscypliny i mogą wynikać z tych dość ogólnie przyjętych cech stanowiących te grupy. Grupy dyspozycji osobniczych to:

– grupa dyspozycji kondycyjnych – składających się z dyspozycji: siły, wytrzymałości oraz szybkości,

– grupa dyspozycji umysłowych – składających się z dyspozycji: umiejętność podejmowania decyzji, wiedzy o grze, inteligencji,

– grupa dyspozycji psychicznych – składających się z dyspozycji: motywacja gracza, osobowość, emocje, charakter,

– grupa dyspozycji koordynacyjnych – składających się z dyspozycji/cech: kinestetyczne różnicowanie ruchów, dostosowanie motoryczne, równowaga, szybkość reakcji, rytmizacja, czucie przestrzenne, łączenie ruchów,

– wymiary ciała/cechy antropomotoryczne – wysokość ciała, masa ciała, obwody ciała (Superlak, 2008).

Nie można jednoznacznie określić, że któraś z wyżej wymienionych grup dyspozycji jest najważniejsza, ponieważ podczas gry, ze względu na jej nieprzewidywalny i dynamiczny charakter, gracz nieustannie korzysta z różnorodnych dyspozycji, przenikających się ze sobą i tworzących interdyspozycje. Jak pisał Mazur (2021): „sytuacyjna charakterystyka gier zespołowych sprawia, że indywidualne działanie gracza realizowane jest zawsze w konkretnym momencie i w różnorodnych sytuacjach. Oznacza to, że gracz nieustannie musi pobierać różnego rodzaju informacje, przetwarzać je i tworzyć różnorodne układy dyspozycji oraz interdyspozycji, po to aby móc racjonalnie i skutecznie rozwiązywać sytuacje boiskowe”. Warto jednak skupić się na grupie dyspozycji umysłowych, ponieważ to właśnie tutaj, poprzez proces intelektualizacji gracza, możemy wpływać na wszelkie działania, które są następnie widoczne i realizowane przez graczy na boisku.

Decyzje w grze zespołowej

Proces podejmowania decyzji przez gracza jest dość rozbudowany i zależny od wielu elementów związanych z układem nerwowym. Sytuacyjny charakter gier zespołowych sprawił, że podjęcie odpowiedniej decyzji w grze związane jest z rodzajem sytuacji, w jakiej gracz się znajduje. Superlak i Wołyniec (2001) dokonali podziału sytuacji w grze, ze względu na warunki, w których wykonuje się działanie i prawdopodobieństwa osiągnięcia skutku. Sytuacje dzielimy na: maksymalnej swobody działania, kompletne, pewne, niepewne oraz krytyczne.

Sytuacje maksymalnej swobody działania to takie gdzie, istnieją warunki idealne i wręcz nieistniejące – głównie z powodu tego, że po drugiej stronie boiska przeciwnik nie mógłby wykonywać żadnego przeciwdziałania.

Sytuacje kompletne – to takie, w których gracze mają dowolny wybór taktycznych wariantów działania oraz maksymalną swobodę tego działania, a przeciwnik nie wykonuje bezpośrednio żadnego przeciwdziałania (przykład: strzał na „pustą bramkę” po minięciu bramkarza, lub atak na tzw. pustej siatce).

Sytuacje pewne, to takie w których gracz posiada duże prawdopodobieństwo osiągnięcia skutku, zachowuje swobodę działania, ma możliwość dowolnego wyboru wariantu taktycznego (np. wykonanie rzutu karnego, atak na siatce przy pojedynczym bloku).

Sytuacje niepewne to takie, w których gracz posiada ograniczony zakres działania w wyborze taktycznych wariantów, osiągnięcie skutku jest nieprzewidywalne, a przeciwnik nie jest zaskoczony działaniem.

Sytuacje krytyczne, to tzw. sytuacje jednego wyjścia, gdzie brak jest taktycznego wyboru wariantu działania, a gracz skupia się, aby nie doprowadzić do straty punktu/bramki.

Rozwijanie dyspozycji umysłowych/intelektualnych powoduje wzrost umiejętności gry, ale także zwiększa świadomość graczy w grze, pozwala na zrozumienie procesów toczących się na boisku, pozwala na zrozumienie swojej roli w grze, zachowań partnerów i zwiększa poczucie odpowiedzialności za swoje działania

Proces podejmowania decyzji w grze, związany jest z analizą sytuacji, w której znalazł się dany gracz. Na to, czy podanie zostanie skierowane do gracza A lub B wpływa postrzeganie gracza, antycypowanie zachowań partnerów i przeciwnika, ocena tego działania i następnie realizacja tej decyzji. Gracz podejmujący decyzję o działaniu musi w przeciągu czasu krótszego niż jedna sekunda wykorzystać zarówno zasoby pamięci krótkotrwałej (zawierającej takie informacje, jak: plan taktyczny gry, warunki gry, czynniki osobnicze graczy, przebieg gry, samopoczucie itp.), jak i pamięci długotrwałej (informacje o nabytych doświadczeniach osobniczych oraz informacje na temat gry, ogólne zasady działania, reguły dyscypliny itp.). Jest to proces głównie realizowany automatycznie – przez nasz układ nerwowy, ale warto zwrócić uwagę, jak wiele elementów wpływa na każde pojedyncze działanie w grze. Na szybkość tego procesu, a co ważniejsze, na jego skuteczność wpływają właśnie dobrze rozwinięte dyspozycje umysłowe, a także nieustannie realizowany proces intelektualizacji gracza, który powinien odbywać się na każdym poziomie pracy ze sportowcami.

Dyspozycje intelektualne w grze i ich wpływ na efektywność

Grupę dyspozycji intelektualnych tworzą: umiejętność podejmowania decyzji, wiedza o grze, inteligencja. Ale mogą to być także: percepcja, antycypacja, kreatywność, celowość działania, pamięć, uwaga, spostrzegawczość i inne. W procesie intelektualizacji gracza możemy rozwijać różne elementy związane właśnie z wyżej wymienionymi dyspozycjami umysłowymi gracza. Ale co to w ogóle znaczy „intelektualizować”? Według definicji w słowniku języka polskiego, intelektualizacja to zdolność do zrozumienia danej sytuacji i znajdowania na nią właściwych reakcji. Proces intelektualizacji w grach zespołowych jest na pewno niezbędny, szczególnie w procesie trenowania młodego sportowca na poszczególnych etapach rozwoju sportowego. Rozwijanie dyspozycji umysłowych/intelektualnych powoduje wzrost umiejętności gry, ale także zwiększa świadomość graczy w grze, pozwala na zrozumienie procesów toczących się na boisku, pozwala na zrozumienie swojej roli w grze, zachowań partnerów i zwiększa poczucie odpowiedzialności za swoje działania. H. Duda (2014) twierdzi, że intelektualizowanie poprzez przekazywanie specjalistycznej wiedzy o czynnościach ruchowych i współdziałaniu graczy pozwala rozwijać samodzielność niezbędną do rozwiązywania sytuacji w grze. Gracz stale rozwijający swoje dyspozycje intelektualne potrafi samodzielnie podejmować decyzje w grze, które są trafne, a przez to skutecznie realizować cele gry indywidualne i zespołowe.

Proces intelektualizacji gracza może być realizowany w dwóch kierunkach: rozwijaniu sprawności procesów myślowych (percepcja, inteligencja, podejmowanie decyzji) lub w przekazywaniu wiedzy specjalistycznej. Duda (2008) twierdzi, że przekazywanie wiedzy specjalistycznej o grze rozwija nieustannie procesy myślowe gracza, a przez to poprawia jego efektywność – kierunki te więc mogą się przenikać. Skuteczne wykonywanie działań zawsze zaczyna się od podejmowania odpowiednich decyzji. Aby gracz mógł skutecznie wykonywać działania, musi odznaczać się wysoką sprawnością procesów myślowych i posiadać wiedzę oraz doświadczenie związane z grą. Poprawianie dyspozycji intelektualnych wzmacnia także umiejętność racjonalnego podejmowania decyzji. Racjonalne działanie w grze to takie, które jest po prostu uzasadnione i zawiera w sobie logikę postępowania, związane także z zarządzaniem ryzykiem. Racjonalność w grze przejawia się także w dwóch wymiarach: projektowej – czyli zgodnej z zakładaną taktyką, wzorcem, poleceniem oraz rzeczowej – czyli świadomego przystosowania działania do sytuacji w grze.

Intelektualizowanie gracza jest zatem procesem niezbędnym do poprawy efektywności w grze. Aby skutecznie móc wykonywać ten proces, należy go skrupulatnie i z odpowiednim wyprzedzeniem zaplanować w procesie treningowym. Rozwijanie wiedzy o grze czy też przekazywaniu wiedzy specjalistycznej może odbywać się za pomocą rozmowy, wykładu, analiz, wspólnego analizowania sytuacji na video, dyskusji na temat postepowania w grze itp. Aby jednak skutecznie rozwijać dyspozycje umysłowe – szczególnie w kierunku procesu podejmowania decyzji, formami muszą być tutaj problemowe fragmenty gry, realizowane na treningu – takie, w których gracz będzie musiał samodzielnie podejmować jak najwięcej różnorodnych decyzji w grze lub jej fragmentach, związanych z działaniami indywidualnymi lub zespołowymi – w zależności od poziomu sportowego, jego umiejętności, a także etapu na którym się znajduje.

Podsumowanie

Proces intelektualizacji gracza to jeden z najważniejszych elementów wpływających na efektywność w grach zespołowych. Wszystkie gry zespołowe opierają się na rozwiązywaniu różnorodnych dynamicznych sytuacji, od których zależy później możliwość osiągania celów gry. Gracze muszą mieć maksymalnie rozwiniętą umiejętność gry, która związana jest właśnie z podejmowaniem odpowiednich działań w poszczególnych sytuacjach. Na efektywność tej umiejętności wpływa proces intelektualizowania graczy, który rozwija procesy myślowe, wzmacnia poczucie odpowiedzialności oraz samodzielności w grze, a także pozwala na świadome uczestniczenie w grze. Warto jest więc w procesie treningowym zaplanować wszelkiego rodzaju formy intelektualizowania gracza, po to, aby stale mógł się rozwijać i poprawiać swój poziom sportowy.

Literatura:

• Panfil R. (2012): Pragmatyka współdziałania w grach sportowych. Wyższa Szkoła Zarządzania i Coachingu, Wrocław.
• Panfil R. (2006): Prakseologia gier zespołowych. Studia i Monografie nr 82, Wrocław
• Superlak E. (2008): Dyspozycje osobnicze a umiejętność działania w grze zespołowej (na przykładzie gry w piłkę siatkową). Studia i Monografie AWF we Wrocławiu.
• Mazur L. (2021): Wszechstronny rozwój młodego sportowca w grach zespołowych. Forum Trenera, vol.3, 2021, Instytut Sportu
• Duda H. (2014): Intelektualizacja nauczania piłkarzy nożnych – istotnym elementem efektywnego szkolenia. Czasopismo PZPN „Trener”, nr 1 (117), PZPN Warszawa.
• Duda H. (2008): Intelektualizacja procesu nauczania, a rozwój dyspozycji do gry sportowej (na przykładzie piłki nożnej), Seria Studia i Monografie, AWF Kraków.
• Superlak E., Wołyniec J. (2001): Ocena skuteczności działań graczy w zmiennych sytuacjach gry w piłkę siatkową. Human Movement 1(3). AWF Wrocław

LESZEK MAZUR. Wykładowca Wyższej Szkoły Sportu we Wrocławiu, koordynator klubu AZS AWF Wrocław, współtwórca i koordynator trzech edycji projektu dla dzieci i młodzieży: „Dolnośląska Akademia Siatkówki”, trener siatkówki. Pracował m.in. w kadrach wojewódzkich woj. dolnośląskiego, Gwardia Wrocław, #VolleyWrocław, MKS Olavia Oława, nauczyciel wychowania fizycznego.