Każda osoba pracująca z dziećmi i młodzieżą powinna zastanowić się, czy nie popełnia jednego z najczęstszych błędów w szkoleniu młodych zawodników. Oto ich krótka lista.

Celem treningu w sporcie dzieci i młodzieży jest holistyczny rozwój młodego zawodnika. Poprzez uczestnictwo w procesie treningowym młody sportowiec powinien rozwijać wydolność fizyczną, psychiczną oraz zdobywać specjalistyczne umiejętności dotyczące danej dyscypliny sportowej, ale także nauczyć się pozytywnego nastawienia do współzawodnictwa oraz aktywności sportowej. Jedną z podstawowych zasad w sporcie dzieci i młodzieży, o których musi pamiętać każdy trener, jest fakt, że wyniki sportowe jakie osiągają jego podopieczni w młodym wieku, nie powinny mieć żadnego „większego” znaczenia. Rzeczywiste sukcesy sportowe i najlepsze wyniki powinny być osiągane dopiero w sporcie klasyfikowanym, w wieku dorosłym. Przyjrzymy się pięciu częstym błędom które popełniają trenerzy

Zbyt wczesna specjalizacja dziecka i przypisanie go do danej dyscypliny sportu/pozycji/funkcji w grze

Każdy etap rozwoju sportowca ma swoje specyficzne cele i zadania, które trener powinien dostosować do prowadzonego procesu treningowego. Najważniejszym celem w sporcie dzieci i młodzieży jest ich holistyczny rozwój/przygotowanie młodego sportowca, maksymalnie możliwy rozwój fizyczny oraz psychiczny i jak najlepsze przystosowanie do funkcjonowania w sporcie seniorskim. Trenerzy grup dziecięcych i młodzieżowych, w szczególności dotyczy to gier zespołowych, mają tendencje do nadawania „łatek” młodym sportowcom, a także do narzucania im specyficznych funkcji w grze od samego początku szkolenia, takich jak np. obrońca w piłce nożnej, środkowy w piłce siatkowej itp., czy też np. zbyt wczesnej specjalizacji do danej konkurencji w lekkoatletyce.

Oczywiście, każdy z młodych sportowców posiada pewne predyspozycje do pełnienia poszczególnych funkcji czy też do funkcjonowania w danej dyscyplinie. Problemem jest jednak, gdy funkcje te nigdy się nie zmieniają – bez względu na przebieg rozwoju osoby je pełniącej. Młody sportowiec, szczególnie na wstępnych etapach rozwoju sportowego, powinien doświadczać jak największej liczby bodźców treningowych, płynących z różnych funkcji w grze. Oczywistym faktem jest, że na późniejszych etapach szkolenia sportowego, tuż przed wejściem do sportu seniorskiego, młody sportowiec musi także nabywać specjalistyczne umiejętności techniczne, motoryczne itp. Po dokładnej diagnozie można sprawdzić, które z jego dyspozycji są na ponadprzeciętnym poziomie i tym samym do pełnienia jakich funkcji najlepiej będzie się nadawać, lub w której dyscyplinie najlepiej się odnajdzie. Jednakże początkowe etapy szkolenia muszą kształcić wszechstronnie – rozwijając różnorodne dyspozycje do gry, różnorodne zdolności. W rozwoju sportowym wyróżnia się następujące etapy szkolenia: wstępny, podstawowy, specjalny i profesji. Każdy z nich posiada swoiste elementy określające zadania i funkcje (Naglak, 2010).

Etap wstępny to etap rozpoznawania predyspozycji młodego gracza. Wg. Naglaka (2010) etap ten przypada mniej więcej na 13-15 rok życia. Należy jednak pamiętać, że każda dyscyplina sportu nadaje swoiste tempo do rozwoju graczy. W grach zespołowych, takich jak: siatkówka, piłka ręczna, koszykówka, istotne jest poszukiwanie graczy o odpowiednich cechach antropometrycznych, co może sugerować, że etap ten będzie przypadał w tym wieku. W innych dyscyplinach, np. piłce nożnej, hokeju itp., okres ten może jednak rozpoczynać się wcześniej. Ważne jest, aby na tym etapie mogli funkcjonować wszyscy, którzy są zainteresowani konkretną dyscypliną sportu, mają odpowiednie zdolności, co będzie zwiastunem ich predyspozycji i stanowić o motywacji do dalszego trenowania.

Etap podstawowy – przypadający na wiek młodzieńczy (16-18 rok życia) to etap, gdzie prognozowane są możliwości danego, młodego wciąż sportowca, na postawie jego rozwoju, efektów we współzawodnictwie, ale przede wszystkim na podstawie informacji wynikających ze zindywidualizowanego procesu treningowego.

Etap specjalny – ostatni etap rozwoju – przypadający na wiek dorosły – 20-24 lata, to etap przeznaczony dla najbardziej uzdolnionych sportowców i takich, którzy przejawiają ponadprzeciętne dyspozycje do gry lub innej dyscypliny. Etap profesji, łączący się z etapem specjalnym, jest już przeznaczony dla tych najlepszych, którzy mogą uczestniczyć w sporcie na najwyższym poziomie (Naglak, 2010).

Głównym celem sportu dzieci i młodzieży jest jak najlepsze przygotowanie młodego sportowca do udziału w sporcie seniorskim. Należy pamiętać, że najlepsze wyniki/sukcesy sportowe powinny pojawić się dopiero w wieku dorosłym. Jednym z najczęstszych błędów, jakie popełniają trenerzy w procesie treningowym młodych sportowców, jest nadmierne przeciążenie zawodników.

Nie jest tutaj najistotniejsze, aby ściśle „trzymać się” poszczególnych lat życia w prognozowaniu rozwoju sportowca, należy bowiem pamiętać, że w niektórych dyscyplinach etapy te „przesuwają się” na wcześniejsze lub późniejsze lata. Istotą jest jednak zrozumienie, że proces treningowy i rozwój młodego zawodnika w różnych dyscyplinach sportu musi mieć swoją specyfikę i swoiste zadania, które należy planować i stopniowo wprowadzać.

Podawanie gotowych rozwiązań, czyli niszczenie kreatywności

Nie ma wątpliwości, że takie działanie nie dość, że nie pozwala dziecku na naukę poprzez doświadczanie, to także kompletnie uniemożliwia rozwój jego kreatywności – rozumianej jako samodzielne poszukiwanie rozwiązań sytuacji meczowych/startowych. Aby młody sportowiec mógł się rozwijać i przygotowywać się do funkcjonowania w sporcie seniorskim, musi zdobywać doświadczenie wynikające z gry/startu/współzawodnictwa. Trening sportowy młodego sportowca powinien polegać na ciągłym aktywizowaniu jego procesów myślowych. Dzięki temu stymulowany jest rozwój zdolności poznawczych, ale też świadomości – procesu treningowego, uczestnictwa w nim, jego istoty, zalet itp. W sporcie dzieci i młodzieży bardzo ważnym aspektem – a w szczególności w treningu gier zespołowych – jest intelektualizacja młodych sportowców. Intelektualizacja definiowana jest wg. słownika języka polskiego jako „zdolność rozumienia otaczających sytuacji i znajdowania na nie właściwych celowych reakcji: zdolność rozumienia w ogóle, bystrość, pojętność” (Szymczak, 1998). Duda (2014) w swoich pracach pisał m.in., że: „rola intelektualizacji powinna zajmować szczególne miejsce w procesie nauczania-uczenia się w piłce nożnej. Zdobywana specjalistyczna wiedza o czynnościach ruchowych i współdziałaniu graczy jest bowiem podstawą rozwijania samodzielności, szczególnie potrzebnej przy rozwiązywaniu sytuacji w grze”.

Intelektualizacja gracza może odbywać się w dwóch kierunkach: kształtowania sprawności procesów myślowych (percepcja, inteligencja, decyzyjność) młodego sportowca lub przekazywania mu wiedzy specjalistycznej. Dzięki dostarczaniu graczowi wiedzy o grze lub dyscyplinie, ale także pozwoleniu na pełne doświadczanie tej dyscypliny (rozwiązywaniu występujących różnorodnych sytuacji meczowych/startowych) pozwalamy na najlepsze przygotowanie go do udziału w następnych etapach kariery sportowej.

Należy także pamiętać, że młody gracz musi nauczyć się korzystać ze swoich umiejętności w różnych sytuacjach, które będą występować w grze lub podczas zawodów. Podsuwanie gotowych rozwiązań, to w pewnym sensie narzucanie danego rozwiązania, blokowanie umiejętności dążenia do samodzielnego, nieszablonowego rozwiązania problemu. W dzisiejszym sporcie, szczególności w grach zespołowych, bardzo ważna jest cecha tzw. elastyczności działania, a także tworzenie nowych rozwiązań. Gracze nieustannie poszukują możliwości zaskoczenia przeciwnika, a przy dzisiejszym poziomie analizy działań, taktyki itp. często jedyną możliwością jest wykonanie czegoś nowego, niespodziewanego i unikatowego. Ciągłe podpowiadanie, rozwiązywanie sytuacji „za gracza” przez trenera powoduje, że podczas startu i gry właściwej może czuć się zagubiony i zdezorientowany, nie wiedząc, co może w różnych sytuacjach zrobić.

Nadmierne obciążenia treningowe

Głównym celem sportu dzieci i młodzieży jest jak najlepsze przygotowanie młodego sportowca do udziału w sporcie seniorskim. Należy pamiętać, że najlepsze wyniki/sukcesy sportowe powinny pojawić się dopiero w wieku dorosłym. Jednym z najczęstszych błędów, jakie popełniają trenerzy w procesie treningowym młodych sportowców, jest nadmierne przeciążenie zawodników. Trener zawsze powinien kierować się zasadą ograniczonego treningu przed wiekem dojrzewania, a także zasadą maksymalnej indywidualizacji treningu.

Nadmierne obciążenia treningowe zadane w pierwszych etapach szkolenia mogą spowodować bowiem duże problemy zdrowotne i przedwczesne zakończenie kariery sportowej (kontuzje, zaburzenia rozwoju, itp.). Drugim elementem jest indywidualizacja procesu treningowego.

Młodzi sportowcy mają swoiste tempo rozwoju, poszczególne cechy rozwijają się w różnym wieku, dlatego nie można stosować jednakowych środków treningowych do każdego z nich. Każdy z młodych sportowców ma także swoisty „zestaw predyspozycji” (genetycznych lub wyniesionych z innych doświadczeń sportowych), które także determinują jego postęp sportowy. Należy pamiętać o rozwoju wszystkich zdolności osobniczych młodych sportowców, a w ramach kolejnych etapów, o kształtowaniu specyficznych dyspozycji do wybranej dyscypliny (Superlak, 2008).

Proces treningowy młodego gracza jest długotrwały, a jego finalnym efektem ma być maksymalnie rozwinięty potencjał sportowy w momencie wejścia sportowca w wiek dorosły – (tj. powyżej 18-19 lat). (Mazur, 2022)

Nadmierne skupianie się na wynikach sportowych

Dotyczy to najczęściej trenerów pracujących w grach zespołowych, ale wywieranie presji i dążenie do jak najlepszego wyniku często pojawia się też w dyscyplinach indywidualnych.

Trener pracujący z dziećmi i młodzieżą musi uświadomić sobie najważniejszy cel i zadanie jakie ma do wykonania, a tym celem jest maksymalny rozwój każdego, pojedynczego sportowca, wydobycie jego pełnego potencjału i najlepszy możliwy rozwój. Trenerzy gier zespołowych często mają tendencje do wywierania presji na graczach, aby osiągnąć pozytywny wynik sportowy w danym meczu/turnieju. Wyniki powinny być zawsze elementem drugorzędnym. Dużo ważniejsze jest poprawne określenie zadań dla gracza, umiejętność jego zachowania się w różnych sytuacjach meczowych, tego, czy wykonuje poszczególne działania zgodnie z tym nad czym pracuje na treningach, jak rozwija się motorycznie technicznie, itd.

Kolejną pułapką, w jaką wpadają często trenerzy sportowi pracujący z młodzieżą, jest skupianie się na budowaniu najbardziej efektywnych zespołów, które będą najlepsze w danej lidze/grze/turnieju. Nie podlega dyskusji, że nauka współdziałania, które stanowi fundament gier zespołowych (Panfil, 2012), jest bardzo ważna. Jednakże budowanie zespołów, gdzie poszczególne osoby pełnią ciągle te same funkcje w grze, występując na tych samych pozycjach i, współdziałając z tymi samymi współpartnerami, dążą do maksymalizacji wyniku sportowego, może sprawić, że pojawiające się mimowolnie zjawisko synergii i tym samym poprawa skuteczności tego współdziałania, spowoduje, że część „braków” i „niedostatków” pojedynczych graczy zostanie skompensowana, a tym samym zaburzony może zostać proces ich rozwoju.

Wywieranie presji na wynik może powodować także zbyt duże dla młodego sportowca obciążenie psychiczne, które sprawi, że sport nie będzie przynosił radości, a stanie się ciężarem, którego nastolatek nie będzie chciał udźwignąć. Istotne jest zatem znalezienie tzw. złotego środka, a także maksymalne skupienie się na rozwoju młodego sportowca – w sposób maksymalnie zindywidualizowany.  

Zbyt wczesne odrzucanie dzieci od sportu/dyscypliny/zespołu

Po raz kolejny należy przypomnieć, że każdy młody sportowiec posiada swoiste tempo rozwoju. To sprawia, że jedna osoba będzie miała wysokie umiejętności techniczne, a także będzie świetnie rozwinięta fizycznie już w wieku 12 lat, a w innym przypadku taka osoba osiągnie te same cechy „dopiero” w wieku lat 17.

Ważnym aspektem jest tutaj cierpliwość trenera i skupienie się na procesie treningowym młodych sportowców, tak, aby nie zniechęcić ich do rezygnacji z kontynuowania kariery sportowej. Istotną rzeczą jest także takie zorganizowanie procesu treningowego w klubach sportowych, aby każdy miał szansę na osiągnięcie sukcesu sportowego w swoim wieku. Trenerzy często mają tendencję do przyklejania pewnych „łatek” danym osobom, a tym samym do patrzenia na nie później przez pryzmat wyłącznie „złych cech”, co sprawia że nie przywiązują należytej uwagi do swoistego rozwoju danej osoby. Tymczasem ważna jest cierpliwość w prowadzonym procesie i koncentracja na indywidualizacji, w celu osiągnięcia długofalowego efektu. Dzieci/młodzież które w danym momencie diagnozowane są jako te „poniżej przeciętnej”, także przez cały czas powinny dostawać szansę na rozwój sportowy, ponieważ często mogą dołączyć do innych w późniejszych etapach rozwoju sportowego.

Częstym problemem naboru i selekcji w sporcie jest ich jednorazowość. Niektóre osoby, które z różnorodnych przyczyn nie zostaną zakwalifikowane do dalszego szkolenia, zostają „skreślone” i nigdy więcej ponownie szansy na uczestnictwo w sporcie nie dostają. Zadaniem organizatorów sportu powinno być stworzenie takich warunków, żeby wszystkie osoby, które chcą uprawiać dany sport i chcą w nim uczestniczyć, miały możliwość rozwoju swojego maksymalnego potencjału.

Leszek Mazur. Doktor nauk o kulturze fizycznej. Wykładowca Wyższej Szkoły Sportu we Wrocławiu, koordynator klubu AZS AWF Wrocław, współtwórca projektu dla dzieci i młodzieży „Dolnośląska Akademia Siatkówki”, trener siatkówki – pracował m.in. w kadrach wojewódzkich woj. dolnośląskiego, Gwardia Wrocław, #VolleyWrocław, MKS Olavia Oława, nauczyciel wychowania fizycznego.

Literatura:

• Panfil R. (2012): Pragmatyka współdziałania w grach sportowych. Wyższa Szkoła Zarządzania i Coachingu, Wrocław.
• Naglak Z. (2010): Kształcenie gracza na podstawowym etapie. AWF Wrocław
• Superlak E. (2008): Dyspozycje osobnicze a umiejętność działania w grze zespołowej (na przykładzie gry w piłkę siatkową). Studia i Monografie AWF we Wrocławiu.
• Szymczak M. (red.) (1988): Słownik języka polskiego, PWN Warszawa.
• Duda H. (2014): Intelektualizacja nauczania piłkarzy nożnych – istotnym elementem efektywnego szkolenia. Czasopismo PZPN „Trener”, nr 1 (117), PZPN Warszawa.
• Mazur L. (2022): Dyspozycje osobnicze i ich wpływ na rozwój młodego sportowca. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, nr 55. Forum Media.