Komunikowanie się jest procesem przekazywania i odbierania informacji pomiędzy dwoma lub większą liczbą osób. W sytuacji rywalizacji sportowej wymagającej wysiłku, zdecydowania i efektywnego działania sprawna komunikacja pomiędzy zawodnikami oraz pomiędzy nimi a trenerem może być kluczowym elementem decydującym o zwycięstwie, bądź porażce.

Komunikacja jest podstawą wszelkich relacji pomiędzy ludźmi i jest jednym z najważniejszych elementów decydujących o efektywnej pracy trenera. Bez komunikacji nie ma skutecznej współpracy. Komunikacja określana jest jako proces porozumiewania się jednostek, grup czy też instytucji, których celem jest dzielenie się informacjami, myślami i ideami. Komunikacja interpersonalna w sporcie przebiega na tzw. poziomie afektywnym, a to wymaga od osób komunikujących się z sobą ujawnienia swoich emocji i wartości w celu wzajemnego poznania się[1]. Z punktu widzenia trenera, który musi znaleźć pomysł na zbudowanie drużyny, dopasować poszczególne osobowości, temperamenty i umiejętności swoich zawodników, ważna jest znajomość zasadniczych cech procesu komunikacji. Wiedza o nich pozwoli na zbudowanie przede wszystkim silnej i mądrej drużyny, w której każdy zawodnik zna i akceptuje swoją rolę, w której nie ma rywalizacji, jest natomiast współdziałanie i świadomość zbiorowej odpowiedzialności za realizację wyznaczonych celów.

Proces komunikacji nie jest tylko prostym przekazywaniem informacji. Trener powinien umieć komunikować się, gdy objaśnia zawodnikom sposób wykonania zadania;  gdy ocenia określony występ; gdy rozmawia z rodzicami, sędziami, mediami, kibicami, sponsorami. Hardy wskazuje, że komunikacja[2]:

• pozwala na przekazywanie informacji,
•  wpływa na motywację,
•  służy uzyskiwaniu i dostarczaniu tzw. informacji zwrotnej (czyli ocen i odczuć) w procesie nauczania,
•  jest niezbędnym „spoiwem” zespołu.

Fot. 1. Efektywna komunikacja jest kluczową umiejętnością zarówno w sportach indywidualnych, jak i zespołowych.

Na umiejętności komunikacyjne trenera składają się takie elementy jak zdolność nawiązywania i utrzymywania kontaktu, życzliwość, empatia, asertywność, zrównoważenie emocjonalne i otwartość. Jednym z podstawowych zadań trenera jest zrozumienie zawodnika i poznanie jego aktualnych potrzeb, motywacji i spraw życia codziennego (związanych ze szkołą, pracą, domem). Oczywiście nie jest to problemem, gdy trener odpowiada za kilku zawodników, może natomiast powodować trudności w momencie, gdy szkoleniowiec jest odpowiedzialny za większą grupę sportowców. Według Jima Taylora, by sprostać pełnionej przez siebie roli, trener powinien mieć informacje na temat swojego zawodnika na wszystkich etapach przygotowania, jak również w trakcie startu. Bardzo istotny jest także sposób, w jaki trener przekazuje zawodnikowi informacje. Efektywnej komunikacji sprzyjają wypowiedzi wspierające zawodnika, motywujące, aktywizujące, zachęcające go do działania, aprobujące, podkreślające jego współodpowiedzialność za grę i wynik. Natomiast za szczególnie nieskuteczne i negatywnie wpływające na budowanie klimatu zaufania między trenerem a zawodnikiem uznaje się następujące kategorie wypowiedzi: obwiniająca („przez ciebie przegrywamy”), rozkazująca („to ja ustalam taktykę”), pouczająca („powinieneś zagrać to inaczej”, „musisz przestać się bać”), rozwiązująca problem za zawodnika („na twoim miejscu zagrałbym”), ośmieszająca („jesteś beznadziejny”). W tabeli przedstawiono wybrane sytuacje na boisku i sposoby porozumiewania się w ich trakcie.

Tabela 1. Wybrane sytuacje na boisku i sposoby porozumiewania się trenera i zawodnik

KOMUNIKATY EFEKTYWNE	KOMUNIKATY NIEEFEKTYWNE
Uśmiechy, zachęcanie	Brak emocji, krytyka
Kontakt wzrokowy	Brak kontaktu wzrokowego
Dotknięcia (poklepywanie po plecach, „przybicie piątki”)	Unikanie kontaktu
Trzymanie głowy w górze i ramion lekko cofniętych	Opuszczona głowa i ramiona
Pewny i zrównoważony głos	Zbyt ciche lub zbyt głośne mówienie
Nadgarstki rozluźnione, ręce gestykulują w związku z treścią mówienia (otwartość, zainteresowanie)	Odwracanie się bokiem do zawodnika (niepokój, unikanie bezpośredniego kontaktu), wzruszanie ramionami (lekceważenie)
W przerwach przy pozycji siedzącej – nogi zgięte w kolanach pod kątem prostym, stopy mocno na ziemi (przychylna postawa, siła i spokój)	Nogi zgięte z założonymi na siebie kostkami (niemiłe odczucia, brak zaufania), szczypanie nasady nosa (negatywna ocena)
Zaciskanie i podnoszenie pięści po udanych zagraniach (motywuje zawodników, pokazuje siłę zespołu przeciwnikom)	Brak reakcji na udane zagrania własnych zawodników

Fot. 2. Trening komunikacji

ZNIEKSZTAŁCENIA POZNAWCZE (PUŁAPKI LUB BŁĘDY MYŚLENIA)

Od formy komunikatów kierowanych przez trenera do zawodników zależy efektywność procesu komunikacji. Jeśli trener buduje swoją komunikację w oparciu o tzw. zniekształcenia poznawcze (badania nad nimi zapoczątkował Aaron Beck, twórca terapii poznawczo-behawioralnej) ryzykuje nie tylko utratę zaufania swoich podopiecznych, ale przede wszystkim buduje w nich negatywny obraz samych siebie i otaczającej ich rzeczywistości. To z kolei powoduje znaczny spadek motywacji do treningu i obniża poziom zaangażowania sportowców. Zniekształcenia poznawcze w myśleniu powodują, że trenerzy oceniają i postrzegają swoich zawodników w sposób stronniczy i często negatywny, co przekłada się na negatywną komunikację. Ważne jest więc bycie świadomym własnych błędów myślowych i gotowym do pracy nad ich zniwelowaniem.

Tabela 3. Wybrane zniekształcenia poznawcze w myśleniu trenera

RODZAJ ZNIEKSZTAŁCENIA POZNAWCZEGO	KOMUNIKAT W OPARCIU O ZNIEKSZTAŁCENIE POZNAWCZE
CZYTANIE W MYŚLACH (zakładanie, że wiem, co myślą inni)	„Na pewno myślicie, ze jestem niezadowolony z waszego treningu” „Wiem, że się ze mną nie zgadzacie” „Już dobrze wiem, co myślicie o mojej decyzji”
PRZEPOWIADANIE PRZYSZŁOŚCI (przewidywanie przyszłości, zazwyczaj w negatywnym kontekście)	„Nie zrobisz kariery w tym sporcie” „Wczoraj na treningu byłeś zdekoncentrowany, dzisiaj pewnie też będziesz” „Czuję, że przegramy ten mecz”
KATASTROFIZACJA (skupianie się na najgorszym scenariuszu wydarzeń)	„Jeśli przegramy ten mecz, to nasza pozycja będzie zagrożona” “Jestem pewien, że te zawody skończy się porażką” „Jeśli nie zrealizujesz planu nici z marzeń o medalu”
ETYKIETOWANIE (przypisywanie ogólnych cech negatywnych innym ludziom)	„O wszystko masz pretensje” „Ciągle narzekasz” „Jesteś leniwy”
MYŚLENIE DYCHOTOMICZNE (zwane także myśleniem czarno-białym lub zero-jedynkowym)	„Zawsze spóźniasz się na trening” „Nigdy nie słuchasz, gdy coś tłumaczę” „Wszystko na mojej głowie”
UMNIEJSZANIE POZYTYWÓW	„To żaden wyczyn wygrać, każdy by to zrobił w tej sytuacji” „To była czysta formalność” (o wygranej) „Mieliśmy szczęście, że wygraliśmy”
NADMIERNE UOGÓLNIANIE – GENERALIZACJA (wyciąganie daleko idących wniosków na podstawie pojedynczego wydarzenia)	„Nic się nam nie udaje” (po jednym nieudanym starcie) „Jak zwykle to nam musiało się to przytrafić” „Zawsze mamy złe losowanie”

Opracowanie własne na podstawie: Kahneman D. (2012), „Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym” oraz Beck J. (2012) „Terapia poznawczo-behawioralna. Podstawy i zagadnienia szczegółowe”.

ĆWICZENIE DLA TRENERA

Aby zacząć pracę nad zmianą swoich zniekształceń poznawczych, warto na samym początku je rozpoznać. Jeśli przeanalizujemy treść naszych myśli i emocje, które im towarzyszą mamy szansę zobaczyć, jakim zniekształceniom poznawczym ulega nasze myślenie.

Przypomnij sobie sytuację z trening/meczu/zawodów, która ostatnio wywołała u Ciebie silne emocje, może to być, coś co Cię mocno zdenerwowało lub rozczarowało. Może to być również sytuacja, której do końca nie rozumiesz, która Cię zaskoczyła.

1. SYTUACJA ………………………
2. EMOCJE …………………………
3. MYŚLI …………………………….

Podany sposób pozwala na przyjrzenie się na spokojnie sytuacji, która w danym momencie była dla Ciebie trudna. Dzięki temu możesz poznać swój sposób reagowania i myślenia. Przyglądanie się swoim myślom i emocjom w różnych sytuacjach pozwala na wyciągnięcie wniosków i odpowiedź na pytanie czy określone zniekształcenie poznawcze nie dominuje w naszym sposobie interpretowania rzeczywistości.

Aby nasza komunikacja jako trenerów była maksymalnie skuteczna warto zdawać sobie sprawę jakimi atutami w tym zakresie dysponujemy, w jaki sposób jesteśmy odbierani przez innych trenerów i zawodników. Poniżej zamieszczona została karta umiejętności komunikowania się trenera (źródło: Coaches Manual), którą można wykorzystać w celu dokonania samooceny lub o ocenę poprosić inne osoby.

KARTA UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKOWANIA SIĘ

Poniżej przedstawiono kilka praktycznych sposobów i wskazówek, dzięki którym możecie usprawnić relacje z waszymi zawodnikami w zakresie komunikacji: 

1. Stwórzcie razem wspólną listę celów jakie chcecie osiągnąć w perspektywie krótko-, średnio- i długoterminowej.
2. Przypomnij sobie i zapisz wybraną sytuację konfliktową na zawodach lub w trakcie treningu, w której brałeś udział. Spróbuj ją przeanalizować odpowiadając na pytania: Czy moje zachowanie pomaga zawodnikowi w jego starcie?; Jak moje zachowanie zostało przez niego odebrane?; W jakim stopniu kontrolowałem moje zachowanie?; Co chciałbym zmienić w moim zachowaniu gdybym mógł cofnąć czas?
3. Spróbujcie wspólnie z zawodnikiem stworzyć listę (niezależnie od siebie) czynników przeszkadzających i pomagających wam w trakcie treningów i zawodów w zakresie waszych relacji i zachowań. Znajdźcie wspólne elementy pozytywne i przyjmijcie je jako obowiązujące.
4. Spróbuj spojrzeć na sytuację meczową z perspektywy twojego zawodnika.

Mówiąc o komunikacji nie można też zapomnieć o rodzicach, którzy szczególnie w przypadku młodych zawodników odgrywają ogromną rolę w tym procesie. Jeżeli mamy pod opieką szkoleniową młodego sportowca, to w pewnej mierze musimy ją roztoczyć także nad jego rodzicami. Warunkiem efektywnej współpracy jest dobra komunikacja w triadzie rodzic-zawodnik-trener. Poniżej zamieszczono wybrane wskazówki dla trenerów odnoszące się do ich postawy wobec rodziców.

Co należy

• Przedstawić cele i założenia treningowe
• Określić ramowe zasady współpracy i wymagania trenera w stosunku do dziecka
• Sprawiedliwie rozwiązywać sytuacje konfliktowe
• Szanować rodziców swoich zawodników
• Dotrzymywać słowa
• Kontrolować swoje emocje i zachowania
• Nie karać dzieci za zachowania rodziców
• Regularnie spotykać się z rodzicami
• Uświadamiać rodziców kiedy ich zachowanie jest konstruktywne a kiedy destrukcyjne
• Wspierać zaangażowanie rodziców w rozwój sportowy dziecka
• Być stanowczym i konsekwentnym.

Czego nie należy

• Zmieniać obowiązujących zasad
• Być niekonsekwentnym w swoich decyzjach
• Traktować rodziców „z góry”
• Kierować się stereotypami
• Mówić rodzicom, że ich dziecko na pewno będzie mistrzem
• Oczekiwać, że zachowanie rodziców ulegnie natychmiastowej zmianie
• Traktować wygranej jako celu głównego
• Unikać rozmów i spotkań z rodzicami
• Próbować przejmować roli rodziców
• Pozwolić rodzicom ingerować w kwestie prowadzenia zespołu i treningów
• Nastawiać zawodników przeciw rodzicom

Marcin Kwiatkowski

• Psycholog sportu Polskiego Komitetu Olimpijskiego oraz Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej. Współpracował z polskimi olimpijczykami i paraolimpijczykami w przygotowaniu do igrzysk w Londynie, Rio de Janeiro i Tokyo. Realizował badania diagnostyczne z zakresu psychologii sportu w ramach programu „Piłkarski Diament” emitowanego na antenie Canal+ Sport i TVP Sport.  Strona internetowa: www.facebook.com/SportAndMinds i www.sportandminds.pl

---

[1] Frączek A. (2012). Komunikacja interpersonalna. Studia Gdańskie, Tom: 9.

[2] Hardy L. (1996). Testing the predictions of the cusp catastrophes in sport:  a test of the hysteresis hypothesis. Journal of Sport Sciences, 12.